Niestety nie jest to łatwe, gdyż wszystko zależy od czystego przypadku. Na kremację trzeba trafić, bo jest to zdarzenie nie tylko nieregularne – jak nieregularna jest śmierć – ale i rzadkie, choć Balijczycy nie umierają rzadziej, niż umiera się gdzie indziej. Po prostu kremacja po balijsku to obrzęd bardzo kosztowny, za kosztowny, by go organizować dla jednego zmarłego. Bywało tak wprawdzie niegdyś, kiedy schodzili ze świata na przykład bogaci radżowie, ale na ogół przedsięwzięcia te wiodły rodzinę nieboszczyka prościuteńko do ruiny.

Dziś takie kremacje w starym stylu prawie się nie zdarzają; czasy są wszędzie coraz cięższe, toteż skromność i oszczędność bez większego trudu zyskują sobie zwolenników. Teraz regułą są kremacje zbiorowe, dla kilku czy kilkunastu zmarłych, których rodziny ponoszą solidarnie wydatki. Wypada to taniej, a i uroczystość świeci mocniejszym blaskiem.

Zdarza się, że zamożniejsi Balijczycy jeszcze za życia gromadzą fundusz kremacyjny, by zdjąć z krewnych przyszłe ciężary finansowe. Zwłoki czekające na spalenie są albo mumifikowane (rzadko), albo grzebane płytko, prowizorycznie. Czasem leżą tak w ziemi i kilka lat, wtedy pali się już tylko zetlałe szczątki, nieraz same kości.

Czas jednak zapytać, czemuż to kremacja pociąga za sobą aż takie koszty, że wymaga zakładania kolektywnej, międzyrodzinnej czy sąsiedzkiej skarbonki? Aby odpowiedzieć na to pytanie, trzeba najpierw powiedzieć parę słów na temat, czym w ogóle jest dla Balijczyka kremacja.

Otóż podług agama hindu nasza ziemska powłoka to tylko futerał duszy. Gdy zasypiamy, dusza przez usta opuszcza nas i sny, które śnimy, to właśnie jej wędrówki. Kiedy dusza odmawia powrotu do ciała – umieramy. Ale póki ciało pozostaje nieunicestwione, dusza krąży wokół niego. Dopiero po jego całkowitym zniszczeniu uwalnia się od więzów tego świata i – w pełni wyzwolona – może się wcielić w inną, lepszą istotę. Dlatego ceremonialne spalenie zwłok jest dla Balijczyka najświętszą, najważniejszą sprawą. Otwiera wrota do reinkarnacji, do szczęśliwszej egzystencji. Jest to także gwarancja, że dusza, krążąca niespokojnie wokół swych ziemskich szczątków, nie będzie nawiedzać rodziny zmarłego jako złośliwy duch.

Czytaj też: Boliwia. Alasitas – na targowisku marzeń

Jest zatem oczywiste, że dusza wybierająca się w podróż o tak doniosłym znaczeniu nie może wojażować byle jak i z byle czym. Musi mieć wszelkie wygody i stosowny wehikuł, którym bezpiecznie, nieomylnie i z paradą dotrze do innego świata. I właśnie ta wystawna podróżna wyprawa kosztuje fortunę. Trzeba przygotować stosy darów ofiarnych. To są te metrowej niekiedy wysokości piramidki (banten) z owoców, słodyczy, ryżu, kwiatów, które dziewczęta z żonglerską zręcznością i urzekającą gracją noszą na głowach. Trzeba także ugościć i nakarmić rzesze przybyłych na uroczystość krewnych i przyjaciół zmarłego. Trzeba wynająć gamelan, albo i kilka, bo bez muzyki uroczystość byłaby jak las bez ptaków. W noc poprzedzającą kremację aranżuje się też zwykle dla gości wayang kulit.

Ale to wszystko to jeszcze drobiazgi. Sprawą najważniejszą jest architektura kremacji – sporządzenie wadah, czyli budowli, w której ciało powędruje na miejsce spalenia. Wadah jest architektoniczną wersją kosmosu. Podstawa ma kształt żółwia oplecionego dwoma wężami – to balijski symbol fundamentu świata. Część środkowa to otwarta platforma (balé balean), odpowiednik przestrzeni między ziemią a niebem. Tam spoczywa w białym zawiniątku ciało nieboszczyka, ściślej – jego szczątki. Całości dopełnia wielopiętrowa, a raczej wielodachowa wieża symbolizująca niebiosa. Liczba tych dachów jest zawsze nieparzysta i nigdy nie przekracza jedenastu, a zależy to od rangi i kasty nieboszczyka. Arystokraci mają prawo mieć od trzech do jedenastu dachów; w tym ostatnim przypadku wieża może sięgać 20 metrów i wyżej. Siudrowie muszą poprzestać na jednym dachu. Natomiast kremacja braminów nie wymaga dachu, zastępuje go puste krzesło tronowe (padmasana).

Nie może też kremacja obyć się bez lembu. Jest to coś w rodzaju trumny, najczęściej w kształcie byka lub krowy, w zależności od płci osoby zmarłej. Dawniej kształt lembu również określany był przez kastę zmarłego. I tak dla siudrów była gajamina (pół ryba, pół słoń), dla kszatrijów – skrzydlaty lew (singhasari), dla wajśjów – jeleń. Lembu to trumna o tyle osobliwa, że w kondukcie niesie się ją pustą. Dopiero później zwłoki wyjęte z wadah umieszcza się w lembu, na krótko zresztą, bo zaraz wszystko idzie na pastwę płomieni.

Tradycje kremacji są na Bali dobrze zadomowione, sięgają XIII stulecia. Praktykowano niegdyś także sati, czyli palenie wdów na stosie pogrzebowym męża, ale obyczaj ten ostatecznie wykorzenili Holendrzy.

Był już bardzo późny wieczór, gdy Paul Nyoman Yusana, mój balijski przewodnik, przybiegł z sensacyjną wiadomością: nazajutrz w okolicach miejscowości Singapadu odbędzie się kremacja. Od Denpasaru to niezbyt daleko, bodaj niecałe 20 kilometrów, ale wyruszyliśmy motocyklem, jak się tylko rozwidniło, bo jeszcze w drodze należało zasięgnąć języka, gdzie dokładnie odbywa się uroczystość. Nie było z tym jednak kłopotu, a w stronę Singapadu waliły karawany wynajętych przez turystów automobili.

Wioska, której szukaliśmy, nazywała się Mukiti i była jedną z tych balijskich wioseczek, których istnienia trudno się domyślić, gdy jedzie się szybko wygodną, asfaltową szosą, mając po obu stronach las z ledwo widocznymi szczelinami biegnących w głąb duktów. Wędrowca, który zanurzy się w taką szczelinę, czeka zwykle niespodzianka: oto dukt zmienia się nagle w ulicę obramowaną ślepym glinianym murem, a nad nim w objęciach zieleni rysuje się zawiła geometria dachów, daszków, krokwi, strzech, okapów i kalenic należących do wszystkich tych rozmaitego przeznaczenia zabudowań, z jakich składa się obejście balijskie.

Tak właśnie odsunięta nieco od drogi, jakby zamaskowana w lesie, była wioska Mukiti. W zwykły dzień zapewne cicha i spokojna, teraz była kompletnie odmieniona i huczała jak podniecony pszczeli rój. Główna ulica wyglądała trochę jak odpustowy jarmark, trochę jak deptak modnego letniska w pełni sezonu. Nawet w „gangach”, czyli bocznych, ciasnych zaułkach, zwykle pustych, teraz kręcił się tłumek, jaskrawy odświętnymi ubiorami. Tu i tam snuli się najcudaczniej niekiedy odziani turyści, obwąchiwani ze zdumieniem przez wyleniałe psy. Dzieci starały się, nie bez powodzenia, być jednocześnie wszędzie, tak samo zresztą jak staruszkowie, spluwający szkarłatnie żutym bez przerwy betelem. Zewsząd rozlegało się nieprzytomne pianie kogutów.

Na placyku przy budynku balé agung (miejsce zgromadzeń starszyzny) żółciły się ceremonialne parasole z białymi frędzelkami. W ogóle gdzie spojrzeć, wzrok natrafiał na ozdoby i kolorowe dekoracje. W wielkich, przypominających kosze na bieliznę plecionkach leżały wota. Krzątały się wciąż wokół nich kobiety, a to donosząc kiść bananów, a to dosypując ryżu czy dokładając jajko.

Na splecionych jak tratwy drągach bambusowych stały lembu w kształcie byka, całe czarne, z wyjątkiem pomalowanych na złoto rogów, uszu i ogona. Jedno lembu wyróżniało się, nie miało bowiem jak pozostałe głowy byka, lecz straszliwy łeb Baronga, tego życzliwego potwora urodzonego w tropikalnej fantazji Balijczyków. Barong miał czerwony tułów, rozpostarte jak do lotu pióra skrzydeł i wyszczerzone w rubasznym rozdziawieniu zębiska.

Czytaj też: Tu ponad 100 tys. ludzi zaklina węże. Jeden niepotrzebny ruch może oznaczać śmierć

Chodząc tam i z powrotem po wiosce, zauważyłem przy drodze rząd jakby lampionów z białego papieru osłoniętych daszkami z plecionki. Jak mi wyjaśniono, były to symboliczne pojemniczki dla dusz, które miały dziś ostatecznie opuścić ekswłaścicieli. Było ich jedenaście, gdyż palono hurtem zwłoki jedenastu mieszkańców Mukiti i sąsiedniej, jeszcze mniejszej wioszczyny Apuan. Każde z nich leżało już w ziemi nie krócej niż dwa lata, niektóre cztery. Tak długo zwlekano z ekshumacją, czekając na pomyślny dzień, no i na zgromadzenie gotówki.

Prosiłem Paula, by zapytał, jakie są łączne dla wszystkich jedenastu rodzin koszty kremacji. Wymigiwano się zrazu, bo to rzecz, o której nie bardzo wypada mówić, ale w końcu padła orientacyjna suma: mniej więcej pół miliona rupii (1 dolar USA = 415 rupii). Wypadło zatem na rodzinę około 45 tysięcy rupii – i tak niemało, choć kremacja była uważana za bardzo skromną.

W przedłużającym się oczekiwaniu na rozpoczęcie właściwej uroczystości wszedłem za zgodą gospodarzy do jednego z domów „żałoby”. Postawiłem cudzysłów, albowiem o jakiejkolwiek żałobie nie było tam mowy. Po pierwsze, od śmierci bliskiej osoby minęło dużo czasu, już ją więc przebolano, po wtóre – jak powiedzieliśmy – kremacja to dla Balijczyków radosne wyzwolenie uwięzionej duszy, a zatem okazja do weselenia się, nie do smutku i rozpaczy.

Było już po śniadaniu, a do południowego bankietu jeszcze daleko, toteż niektórzy panowie konserwowali tymczasem dobry nastrój piwkiem marki Anker (kotwica) lub słodkim winem ryżowym o nazwie Berem-bali. W jednym z pawiloników pobrzękiwał miękko gamelan, złożony z kilkunastu muzykantów w pogodnych malinowych kubraczkach. Tuż obok zasiadły barwnym rządkiem na przyzbie przybyłe w gościnę damy i panienki, arcyświąteczne w swych wzorzystych sarongach i mocno opinających ramiona i biusty koronkowych kebajach. Miały łagodne, spokojne rysy i tak samo łagodnie i spokojnie gawędziły o jakichś niewieścich sprawach, które nie mogły być ponure, sądząc po tym, jak często odsłaniały w uśmiechu równiusieńkie i białe jak miąższ kokosa zęby.

Wtem rozległo się głuche a donośne bicie w drewniany dzwon (kulkul). Wszyscy zerwali się z miejsc i wybiegli na ulicę, gdzie w ścisku i tumulcie formował się już korowód kremacyjny. Najpierw ruszyły kobiety i dziewczęta niosące na głowach koszyki i miski z ofiarnymi darami; stąpały tak pewnie i żwawo, jakby ciężary te miały przyklejone do włosów. Potem szli grajkowie gamelanowi, co cięższe instrumenty dźwigając wspólnie na ramionach, uwiązane do kijów czerwonymi sznurkami.

Następnie młodzi i silni mężczyźni truchtali z bambusowymi noszami, do których przymocowane były lembu. Jest to funkcja tylko dla krzepkich, gdyż co pewien czas trzeba przystawać i wirować z platformą to w jedną, to w drugą stronę w celu zdezorientowania demonów. To obracanie lembu odbywa się przy akompaniamencie krzyków i śmiechów; drużyny nosicieli konkurują ze sobą w szybkości obrotów, gwiżdżą, przekrzykują się, podśpiewują ku powszechnej uciesze spektatorów.

Karnawałowa atmosfera panowała też w tłumie wokół wadah, wieży kremacyjnej. Ściśle mówiąc, nie była to właściwie wieża, lecz zwykłe mary, nakryte jednym jedynym prymitywnym daszkiem z liści palmowych, wspartym na czterech bambusowych tykach, co znaczyło, że nieboszczycy byli prostymi ludźmi i możliwie najprostszą przygotowano im kremację. Nikomu to jednak nie mąciło dobrego humoru i cały orszak w splątanym szyku, bezładny, hałaśliwy i jak najdalszy od łez i żałobnych lamentów maszerował rdzawą laterytową drogą przez las, aż wyszedł na jego skraj, na łąkę, i tam się zatrzymał.

Teraz przeniesiono całuny z kośćmi z mar do lembu, tworząc most z rąk pod trzymanym przez kobiety wysoko ponad głowami długim pasem białego płótna, zwanym kajang. Kapłan specjalnym tasakiem z wyrytymi na nim magicznymi inskrypcjami rozcinał kolejno zawiniątka i recytując stosowne formuły (maweda), skrapiał ich odsłoniętą zawartość świętą wodą, po czym rozbijał dzbany o ziemię. Wreszcie podpalono jedno po drugim lembu, a potem rzucono w ogień wszystkie te cacka i cudeńka wyczarowane z papieru, słomy i liści oraz jedwabie, brokaty i rozmaite inne ofiarne podarunki.

Podsycając pomarańczowe płomienie, patrzono spokojnie, jak to, co z takim trudem i pieczołowitością było przygotowywane przez kilka tygodni, w ciągu godziny zmienia się w kupkę popiołu. Obserwowano tylko, czy wieje odpowiedni wiatr, potrzebny, by zanieść dym do niebios. Dwa inne żywioły związane z Trisakti (balijskie określenie trójcy hinduistycznej: Śiwa, Brahma, Wisznu) – woda, którą kapłan skropił szczątki zmarłych, i ogień, który je strawił – spełniły już bowiem swe zadanie.

Teraz można było powrócić do wsi i oddać się bardziej epikurejskim zajęciom. Ale o zachodzie słońca znów wszyscy zbierają się razem i z kapłanem na czele idą na brzeg morza lub rzeki – jeśli morze jest zbyt daleko – by cisnąć w wodę pozostałe z kremacji prochy. Jest to akt ostatecznego oczyszczenia uwolnionych dusz, a obecni przy obrzędzie wykorzystują tę okazję, by zażyć rytualnej kąpieli.

Jest już zupełnie ciemno, kiedy uczestnicy ceremonii wracają do domów po dniu, w którym spełnili święty obowiązek wobec swych zmarłych. Czują wielką lekkość w sercu, bo wyrobili im przepustkę do reinkarnacji i oczywiście mają nadzieję, że to będzie reinkarnacja szczęśliwa. To znaczy jaka? Co za pytanie! Oczywiście, że Balijczyk, przychodząc ponownie na świat, powinien znowu urodzić się na Bali.

Książka Jerzego Chociłowskiego „Bali – kwiat z ogrodu snów”, z której pochodzi ta opowieść, wyszła nakładem Oficyny Wydawniczej Kontynenty, magazynkontynenty.pl

Czytaj też: Bhutan. Kruki, korona i śmierć