zamknijCzekając, aż zagotuje się woda, wpatrujemy się w serce, które wisi na lodówce. I ono wpatruje się w nas. To słynne logo linii Play japońskiej marki Comme des Garçons. Woda wrze, herbatę zaparza nam jego twórca i jeden z najbardziej uznanych na świecie polskich grafików, Filip Pągowski.
– Wielu moich kolegów po fachu nie traktuje mody poważnie. Natomiast ja się nią zawsze w jakimś stopniu interesowałem, dla mnie to jest po prostu kolejny dział designu. Po przeprowadzce do Nowego Jorku w latach 80. zacząłem się coraz częściej ocierać o ten świat, w tym również o Comme des Garçons. W 1999 r. otrzymałem od Rei Kawakubo, twórczyni marki, propozycję współpracy – opowiada Pągowski, który dziś w swoim portfolio ma też wspólne projekty z szeregiem innych marek modowych, m.in. z Diane von Furstenberg, Moncler, UNIQLO, UEG i Nike.
Japończykom bardzo się spodobało to, co zrobiłem
Współpraca z niesforną, słynącą z dekonstrukcji marką Comme des Garçons zaczęła się od broszury zapowiadającej nową kolekcję, której nawet Pągowskiemu nie pokazano. Usłyszał tylko: niech pan robi, co pan uważa. Dzięki temu, że znał tę firmę już od lat, podejrzewał jednak, czego poszukuje. Do dziś jest zresztą tak, że brief do dwóch trzecich zleceń to ogólne hasła, które podrzuca mu Kawakubo, a w przypadku pozostałej jednej trzeciej wszystko wymyśla sam.
Pągowski: – Ostatecznie Japończykom bardzo się spodobało to, co zrobiłem, i od razu dostałem kolejne zlecenia. Podczas pracy nad jednym z nich, w 2002 r., wpadł mi do głowy pomysł na serce. Szybko je narysowałem, żeby o nim nie zapomnieć. Wysłałem je, ale początkowo do niczego go nie wzięli. Po kilku miesiącach dostałem telefon z pytaniem, czy mogą wykorzystać to serduszko jako logo linii Play.
Współpraca z artystami to jeden z atrybutów Comme des Garçons, ale dziś tak naprawdę nie ma już marek, które by nie sięgały do świata sztuki – od tych masowych przez butikowe po Hermèsa, Louis Vuitton czy Pradę.
Tego typu projekty tak spowszechniały, że w języku polskim doczekały się nawet własnego określenia. W szeroko rozumianej branży kreatywnej słowa „kolaboracja” już od dawna używa się częściej ponownie w jego pierwotnym znaczeniu, jakim była właśnie współpraca, niż w rozumieniu układów z okupantem (mimo protestów językowych purystów, na złość którym język wciąż ewoluuje i łapczywie zapożycza, tak jak zresztą zawsze to robił).
Dziś pytanie nie brzmi „czy współpracować?” – je można było zadawać dekady temu – a „z kim?”.
Wątpliwości nie miała Ania Kuczyńska, zaliczana do najlepszych polskich projektantów. Do współpracy zaprosiła Jakuba Glińskiego, artystę młodego pokolenia.
W butiku sztuka otacza nas zewsząd
– Jakub niezwykle wrażliwie opowiada swoje emocje i przeżycia, jest mocnym i charakterystycznym głosem swojej generacji. Cenię, lubię i czuję jego twórczość. Połączenie mojej marki z Jakubem wydawało mi się naturalne. Podobnie jak ja jest indywidualistą, nasze głosy pozostają osobiste – mówi Kuczyńska. – Jedyną ramą, jaką mu narzuciłam, było wpisanie się w ograniczoną przestrzeń apaszki, kształtem przypominającej obraz – dodaje.
Wstaje i rozkłada jedwab odwzorowujący obraz „Delusions” Glińskiego. W tle leci skomponowana przez niego muzyka. To też jest część tego projektu.
– Przestrzeń apaszki wypełniają zarysowane aerografem fantastyczne stworzenia, struktury przypominające satelity, zwielokrotnione oczy i serca. Udało nam się odczarować klasyczne rozumienie tego akcesorium. Nasz projekt polemizuje z apaszkami dekorowanymi kwiatami czy podkowami – tłumaczy. Ale zaraz zaznacza, że mimo tego przełamania konwencji tkanina pozostaje naturalna, a apaszka jest ręcznie wykończona, co wpisuje się w DNA marki.
Kuczyńska z artystami współpracuje od samego początku. Pokazuje mi playlistę swojego „radia” ze specjalnie dla niej skomponowanymi utworami, opowiada o wspólnym projekcie z fabryką porcelany Kristoff, a nad nami wisi logo jej marki autorstwa Karola Śliwki – grafika, który stworzył m.in. logo PKO BP. Choć jesteśmy w butiku, sztuka otacza nas zewsząd.
Moda i sztuka. Najwięksi artyści i największe marki
Jednym z pierwszych głośnych romansów sztuki z modą w XX w. była współpraca Elsy Schiaparelli z surrealistą Salvadorem Dalí. Ich najsłynniejsze dziecko to sukienka z homarem z 1937 r. Ale projektantka współpracowała też z szeregiem innych artystów, w tym Jeanem Cocteau i Leonor Fini.
W historii mody wielkimi literami zapisała się również kolekcja Yves Saint Laurenta inspirowana malarstwem Pieta Mondriana, przy czym miało to miejsce w 1965 r., czyli już po śmierci malarza.
Flagowym przykładem udanej współpracy w ostatnich dekadach jest ta pomiędzy Louis Vuitton a Takashi Murakami, który w 2003 r. zreinterpretował monogram marki. Akcesoria utonęły w feerii kolorów. Produkcję kolekcji przerwano dopiero w 2015 r. Stała się takim klasykiem, że mało kto już pamięta, że stał za nią artysta. Nie mylić z kolorowymi kropkami Yayoi Kusamy, która także współpracuje z Louis Vuitton – w marcu przy paryskim domu towarowym należącym do LVMH stanęła nawet wielka rzeźba przedstawiająca artystkę, wcześniej inna zawisła nad sklepem marki.
– Gdy mowa o początkach przenikania się mody i sztuki, zwykle do głowy przychodzi nam działający w pierwszej połowie XX w. Paul Poiret, który zatrudniał grafików, aby tworzyli wizualne opowieści o jego projektach czy projektowali wzory na tkaniny. Albo Elsa Schiaparelli. Ale tak naprawdę zjawisko to występowało, jeszcze zanim pojawili się projektanci mody, czyli przed połową XIX w. – opowiada dr Aleksandra Jatczak-Repeć, historyczka mody i sztuki z warszawskiej ASP. – Wcześniej o tym, co jest modne, decydowały tkaniny, te z kolei projektowali często artyści, w niektórych miastach zakładano nawet szkoły artystyczne, by mieć skąd rekrutować pracowników manufaktur jedwabiu – dodaje.
Mezalians high fashion i street artu
Dziś moda to dziedzina, wokół której realizują się nawet fotografowie, scenografowie, muzycy, didżeje i architekci – dopełniają ją i tworzą dla niej kontekst.
Niekiedy na tę warstwę interdyscyplinarną nakłada się swojego rodzaju warstwa międzyklasowa. Bo część partnerstw ma w sobie coś z mezaliansu. Jak np. współpraca marki Louis Vuitton z grafficiarzami – Aiko, Benem Eine, Eko Nugroho, eL Seedem, Os Gemeos i Retną – którzy dekadę temu zaprojektowali dla niej apaszki. Ich twórczość bywa silnie zabarwiona polityką. Niezbyt oczywisty wybór jak na jedną z najstarszych i najbardziej luksusowych marek.
Ale jeszcze dalej poszedł Gucci, nawiązując w 2016 r. współpracę z Guccighostem. Artysta, który w swoich pracach opowiada o konsumpcjonizmie, „uprowadził” logo włoskiego domu mody i zrobił z niego motyw przewodni swojej twórczości. Zamiast pozwu dostał umowę.
– Jako pierwsza ze street artem współpracę podjęła Vivienne Westwood, która już w latach 80. zrealizowała wspólny projekt z Keithem Haringiem. Tego typu partnerstwa związane są z chęcią dotarcia do nowych grup odbiorców, którzy sympatyzują z wartościami reprezentowanymi przez określonych twórców sztuki ulicznej – mówi dr Jatczak-Repeć.
Być może największym mezaliansem w historii jest współpraca Adidasa z Mariną Abramović, zaliczaną do grona największych żyjących artystów. W 2014 r. w ramach kampanii reklamowej odtworzyła swój performance „Work Relation” z 1978 r. Tłumaczyła, że wideo opowiada o wartości pracy grupowej, która odgrywa kluczową rolę także w sporcie. Projekt wywołał w świecie sztuki konsternację.
Nie zawsze wszystko się udaje
Ale niekiedy kończy się znacznie większymi problemami. Trzymając się Adidasa – w październiku 2022 r., po dekadzie współpracy, marka odcięła się od Ye (wcześniej Kanye West) po jego antysemickich komentarzach. Firma poinformowała w lutym, że jeśli nie wykorzysta w żaden sposób zapasów produktów z logo Yeezy, submarki stworzonej z raperem, obniży to jej przychody w tym roku o 1,2 mld euro, a zysk operacyjny o 500 mln euro. Nad firmą wisi widmo pierwszej rocznej straty od trzech dekad.
Zdarza się też, że poszkodowani są artyści lub ich spadkobiercy. Najświeższy przykład. Od października do lutego w Fondation Louis Vuitton w Paryżu można było oglądać wystawę poświęconą malarce abstrakcyjnej Joan Mitchell. Na kilka dni przed jej końcem wybuchła awantura pomiędzy Louis Vuitton i Joan Mitchell Foundation, która utrzymuje, że marka wykorzystała w reklamie torebek twórczość nieżyjącej malarki mimo wyraźnej odmowy organizacji opiekującej się jej dziedzictwem.
Co do zasady współpraca branży modowej i świata sztuki to jednak sytuacja win-win. Marki zwiększają sprzedaż, a artyści – oprócz gotówki – zyskują nowych odbiorców.
– Dla dużej części artystów projektowanie dla marki modowej oznacza wejście do świata produktów premium, świata przepychu, celebrytów. Mogą się pokazać i wypromować swoje nazwisko – mówi Filip Pągowski. – Choć oczywiście niekiedy motywy są inne. Dla mnie Comme des Garçons z niezależnymi od trendów propozycjami ubrań było po prostu ciekawym klientem, który dał mi możliwość zrobienia czegoś nowego w okresie, w którym rysowałem głównie dla gazet i czasopism, tydzień w tydzień przez ponad dekadę.
W ostatnich latach współpraca moda–sztuka rozszerza się o kolejne wymiary. Marki coraz chętniej wchodzą w buty mecenasów. Wielkim pomnikiem, który przemysł modowy wzniósł w 2015 r. ku czci sztuki, jest galeria Fondazione Prada w Mediolanie (projekt: Rem Koolhaas). Kilka miesięcy wcześniej otworzyła się wspomniana Fondation Louis Vuitton (Frank Gehry). Swoją galerię ma też Cartier. Fendi sfinansowało remont fontanny di Trevi, Bulgari – Schodów Hiszpańskich, Tod – Koloseum, a Diesel – mostu Rialto w Wenecji.
Moda i sztuka żyją w symbiozie od stuleci, ale jeszcze nigdy nie przenikały się one tak bardzo. Tacy artyści jak Jeff Koons, Kaws, Marc Newson, Richard Prince czy wspomniany Takashi Murakami stali się praktycznie projektantami mody na pół etatu. W lutym na pełen etat, i to dosłownie, stał się nim muzyk Pharrell Williams, który objął funkcję dyrektora kreatywnego męskiej linii Louis Vuitton. Branża osłupiała.
– Współprace z artystami są punktem do rozpoczęcia dialogu, wyjścia obu stron poza sferę komfortu, tworzenia nowej jakości intelektualnej – mówi Ania Kuczyńska. – Warto przy tym jednak rozróżnić współprace organiczne, np. marek butikowych, od komercyjnych kolaboracji, które oparte są już na innych zasadach.