Nie jest to jednak zwyczajny tekst i klasyczna historia. W naszą świadomość wdrukowany jest obraz heroiczno-martyrologicznej tragedii. Tymczasem ludzie chcieli żyć. To nie ich wina, że wybuchła wojna. Kiedy widzimy zdjęcia roześmianych kobiet w kostiumach kąpielowych opalających się na plaży przy warszawskim moście Poniatowskiego, to aż trudno uwierzyć, że to kadr z czerwca 1942 roku. Przecież wokół ginęli ludzie, niedługo później zaczęła się wielka akcja likwidacyjna getta warszawskiego. A wszędzie „karuzele”, jak z wiersza „Campo di Fiori” Czesława Miłosza. Niektórych współczesnych to oburza – uważają, że nie wypadało bawić się przy świszczących kulach. Ale Hanka (naprawdę Halina) Zach w swoim pamiętniku wciąż powtarzała: „Nie zapominaj, że jesteś młoda i masz prawo do zabawy i śmiechu”. I dalej: „Możesz się śmiać, gdyż tylko tobie to wypada. Możesz śpiewać, mimo że jest żałoba narodowa, bo kto ma szesnaście lat, temu wszystko wypada”. Zastanawiam się nad sensem tych słów i bardziej je czuję, niż rozumiem. Od razu wyobrażam sobie, że jestem na miejscu Hanki. Kłócę się z mamą, obijam w szkole (przecież wtedy nielegalnej), umawiam na spacery. Sama do końca nie wiem, czego chcę, ale ciągle coś mnie goni. I najbardziej denerwują mnie dorośli, którzy znowu zepsuli świat.
Prawo do lekkomyślności
Czy chodzi tu tylko o prawo do błędów młodości, czy raczej ludzkie prawo do czerpania radości z życia? Hanka nie chciała po prostu żyć, ona chciała z życia brać to, co w warunkach pokoju byłoby czymś naturalnym. Randkowanie, drobne przyjemności wpisywane w czas wolny. Nie zgadzała się z tym, by ktoś za nią decydował, jak ma się zachowywać i co robić. Obżerała się więc Hanka ciastkami, które były dla niej jak słodka deklaracja niepodległości. Napcham się deserami na złość Hitlerowi. Umówię się z okupantem na złość Polakom. Na złość rodzicom i temu, co należy robić.
Czy była lekkomyślna i naiwna? Cóż, miała prawo taka być i nikomu nic do tego.
Zresztą za „głupotę i szaleństwa za niektórymi aktorami” wyrzucono ją z gimnazjum w Łomży, gdzie przed wojną mieszkała jej rodzina. Zerwała bowiem fotosy z ukochanymi aktorami wiszące w kinowej gablocie. Dowiedział się o tym dyrektor szkoły i za karę kazał ją skreślić z listy uczniów. Jej rodzina niebawem postanowiła przeprowadzić się do stolicy, a młoda Hanka trafiła do znanego gimnazjum imienia Narcyzy Żmichowskiej. Być może to dzięki niej wszyscy się uratowali, ponieważ resztę krewnych, którzy zostali w Łomży, wywieziono do Kazachstanu. Czasem złodziejstwo popłaca.
Ale flirt z okupantem to już inny rodzaj przestępstwa. Na to nie ma wytłumaczenia. Hanka wiele miejsca w pamiętniku poświęca pięknym żołnierzom, którzy zaczepiali ją na ulicy lub w tramwaju. Ona również nie pozostawała bierna. Jest nawet opis rzekomego porwania jej przez jednego z oficerów. Nie do końca wiadomo, czy sytuacja ta miała miejsce, czy była raczej wprawką literacką. W każdym razie pokazuje ona obszar zainteresowań i fascynacji dziewczyny. Kiedy podrywają ją młodzi mężczyźni w mundurach, pisze: „Byłam oburzona, a jednak śmiałam się w głos i nie ukrywałam mego humoru”. Napięcie między spełnieniem a świadomością tego, czego robić nie wolno.
Okupacja w(e względnym) dobrobycie
W filmie dokumentalnym Krzysztofa Langa poświęconym Hannie Zach na pytanie o to, dlaczego obraz okupacji w jej pamiętnikach jest tak odmienny od dotychczas znanych opowieści, autorka odpowiada, że to dzięki dobrobytowi w domu. Ojciec jako były właściciel fabryki wyprzedawał części urządzeń i tym samym zdobywał fundusze na jedzenie i dość dobre życie w czasie wojny. Ale podkreśla również, że jej pamiętniki są tak beztroskie, bo nikt z jej bliskich nie zginął. Wychowywana w szczęśliwym i niegłodującym domu mogła skupiać się na tym, co chciała robić. Na byciu dziewczyną, której los kazał dojrzewać w czasie wojny.
Hanka broi, buntuje się, boczy na troskliwych rodziców i nie docenia uprzywilejowanego położenia, w którym się znalazła wbrew koszmarowi trwającemu w Polsce. Zdaje się ciągle krzyczeć, niczym Zofia Nałkowska: „Chcemy całego życia”. W teatralnej adaptacji pamiętnika wcielająca się w Hankę Zofia Wichłacz biega po scenie, śpiewa i podekscytowana opowiada, co też nawywijała na mieście z koleżankami. Gdyby nie drobne wtręty w historii, nie pamiętalibyśmy, że słuchamy o czasach wojennych. Podobnie słowo, które kończy pamiętnik – „Cudownie” – nie kojarzy się z traumą. Im więcej okropieństw za oknem, tym więcej beztroski w tekście. Jest jednak jeden zgrzyt, na końcu zeszytu, kiedy tekst w całości pisany jest w języku niemieckim. Podobno po to, aby się w nim wprawiać, ale i po to, aby przemycić prawdziwe uczucia. Znika gdzieś naiwna dziewczyna. Zaczyna rodzić się świadoma krzywd kobieta.
Po wojnie Hanka wyemigrowała do Dessau. Była stomatolożką, dwukrotnie wyszła za mąż. Wydaje się, że wymazała czas wojny z pamięci. W filmie dokumentalnym chętnie opowiada o dzieciństwie, ale o czasach okupacji właściwie nic. Nie wiemy więc, w jaki sposób pamiętnik trafił w ręce antykwariusza. I czy rzeczywiście została porwana? A co z jej udziałem w powstaniu warszawskim, kiedy to podobno wstąpiła do jakiejś organizacji? Fikcja i fakty, kreacja siebie i szczerość. Dziewczyna pragnąca śmiać się głośno i donośnie. Wbrew moralności.
Korzystałam z książki Hanki Zach „Mój wróg, moja miłość. Pamiętnik dziewczyny z okupowanej Warszawy”, Poradnia K, Warszawa 2016, oraz filmu dokumentalnego Krzysztofa Langa „Mój wróg, moja miłość” i przedstawienia „Porozmawiajmy po niemiecku” w reżyserii Łukasza Kosa w Teatrze Polonia.
zamknij