zamknij– Aquí, cómprame caserita! Kup ode mnie, kochana! – pulchna kobiecina o dwóch długich warkoczach przywołuje mnie do swego stoiska wypełnionego małymi, kolorowymi przedmiotami.
Jest przed południem, na nieskazitelnym niebie słońce wisi wysoko, a na prawie 4 tysiącach metrów razi w szczególny sposób. Wdycham rześkie styczniowe powietrze. Po tej stronie globu panuje teraz lato, na które przypadają zwykle obfite deszcze. Mrużę oczy i rozglądam się dokoła. Tłumy napierają na siebie i zdają się płynąć w dwóch przeciwnych kierunkach. Wystarczy poddać się jednemu z nurtów. Tego dnia wszyscy w mieście dostali wolne w porze lunchu, aby każdy mógł uczestniczyć w rytuałach związanych z Alasitas oraz zapewnić sobie dobrobyt i pomyślność na cały rok.
Prekolumbijskie początki
Choć narodziny tej tradycji skąpane są w mroku historii, zgodnie przyjmuje się, że Alasitas sięga czasów jeszcze prekolumbijskich. Wiąże się ją z kulturą Pukara i Tiwanaku, które rozkwitały 2 tysiące lat temu na terenie dzisiejszej Boliwii. Ich spadkobiercami są Ajmarowie, rdzenny lud andyjski zamieszkujący głównie okolice jeziora Titicaca oraz wysokogórską metropolię La Paz. Zostali podbici przez Inków w XV wieku, dziś stanowią główną grupę etniczną tego regionu.
Jak większość kultur rolniczych i ta posiadała swoje święta zbiorów i bóstwa związane z płodnością i urodzajem. W okolicach 22 grudnia, podczas letniego przesilenia, ofiarowywano bogom gliniane figurki, miniatury przedmiotów, które chciało się otrzymać.
Po przybyciu Hiszpanów lokalne wierzenia usilnie tłumiono. Dopiero w XVIII w., po tym jak konkwistadorzy zdusili indiańską rebelię w La Paz, oficjalnie zezwolono na czczenie miejscowego bóstwa Ekeko. Celebrację przeniesiono na 24 stycznia. Dziś co roku o tej porze do La Paz ściągają Boliwijczycy z całego kraju. Znajdujący się na niewielkim wzgórzu Parque Urbano Central na niemal miesiąc staje się ogromnym targowiskiem, gdzie 5 tysięcy rzemieślników sprzedaje swoje wyroby. To okazja do spotkań z bliskimi, dobrego jedzenia i taniej rozrywki, ale przede wszystkim szansa na spełnienie marzeń.
Czytaj też: Wietnam. Smok nieba i smok oceanu
Brnę uparcie przez ocean ludzi. Na jarmark przybyły liczne wielopokoleniowe rodziny. Korpulentne panie w czarnych melonikach i bufiastych spódnicach do kolan, niemowlęta zawinięte w kolorowe aguayo na plecach drobnych matek. Turystów zaledwie garstka. Z kramików dobiegają mnie głośne nawoływania. Mijam szamanów z ich ołtarzykami rozłożonymi bezpośrednio na chodniku. Obok kupki liści koki Jezus przybity do krzyża.
Kup mnie
Alasitas (jęz. ajmara) w dosłownym tłumaczeniu oznacza „kup mnie”. Przechadzam się od stoiska do stoiska, za każdym razem coraz bardziej zadziwiona wyobraźnią i kunsztem artystów. Biorę do rąk miniaturowe fundamenty pod budowę domu. Mały lniany woreczek do złudzenia przypomina ten naturalnej wielkości. Zresztą wypełniony jest prawdziwym cementem. O niego oparte są taczka, młoteczek (drewniana rączka i metalowy obuch), kupka żwiru i kilka cegieł.
Na straganie obok równo poukładane produkty spożywcze. Mąka, ryż, makaron, olej, kawa. Niemal wszystkie opakowania wypełnione są rzeczywistym produktem. No, może oprócz puszki sardynek. Knorr, Nescafé, Maggi. Nawet wśród marek można przebierać. Od nadmiaru bolą oczy, półki uginają się jak w supermarkecie. Nie zabraknie też produktów kosmetycznych. Maleńka pasta Colgate, tyci szampon Timotei, kilkucentymetrowa rolka papieru toaletowego. Znajdziemy ponadto gipsową elektronikę, walizki pełne pieniędzy, paszport z kartami kredytowymi i wizą do USA.
Furorę robią miniaturowe zaświadczenia, a wśród nich certyfikaty zdrowia, dyplomy najlepszych uczelni, umowy o pracę, akty własności, papiery rozwodowe. Wszelkiego rodzaju dokumenty są wiernym odwzorowaniem tych oryginalnych. Jest miejsce na wpisanie nazwiska pracodawcy czy kwotę wynagrodzenia. I pieczątkę już mamy.
Na leniwych czekają całe zestawy dóbr all in one. Tylko kilka bolivianos za wachlarz banknotów z doczepionymi symbolami pomyślności takimi jak żaba, podkowa czy zdjęcie Maryjki.
Banknoty odgrywają szczególną rolę. Im wyższe nominały, tym lepiej, popularne są zagraniczne waluty, głównie dolary i euro. Taki papierowy plik poddany uprzednio odpowiednim obrzędom jest najlepszym prezentem dla ukochanej osoby. Fałszywy pieniądz nosimy ze sobą w portfelu i czekamy, aż się zacznie pomnażać.
Studenci zwykle sięgają po dyplomy, gospodynie domowe po sprzęt domowy, młode małżeństwo wybiera bajkowy dom, a samotna dziewczyna figurkę koguta. Kura i kogut to symboliczne przedstawienie prokreacji, swoisty amulet miłosny. Na straganach widnieją całe ich rzędy w różnych kolorach i rozmiarach. Biały jest najlepszy dla panny, czarny dla wdowy, a pomarańczowy dla rozwódki.
Ktoś z zewnątrz pomyślałby, że właśnie znalazł się w dziecięcej krainie zabawek. Z tą różnicą, że przepełnionej dorosłymi.
Nie zrozumiemy w pełni znaczenia miniaturowych przedmiotów, jeśli nie przeniesiemy się 2 tysiące lat wstecz i nie dowiemy się, co to jest illa.
Ekeko, pyzaty bóg obfitości
Illas to w preinkaskiej tradycji ajmara rzeźby zwierząt hodowlanych, zwykle wykonane z gliny. Wierzy się, że są źródłem energii życiowej, a zakopane w ziemi rozmnożą się niczym zasiane ziarno. W niektórych andyjskich wioskach nadal obserwuje się podobne rytuały. Działają one na zasadzie magii naśladowczej, przyciągania podobnego.
Współczesne miniaturki symbolizują materializację pragnień. Istnieje przekonanie, że w ciągu roku zostaną zastąpione przez prawdziwe obiekty. Przedmioty te nie mają jednak mocy sprawczej, dopóki nie zostaną „poświęcone” przez andyjskiego szamana. A podarowane przez bliskiego posiadają jeszcze większe prawdopodobieństwo spełnienia. Zanim jednak dojdzie do najważniejszej części obchodów, która przypada w samo południe 24 stycznia, niektórzy zaczynają świętować już z wybiciem północy.
Do parku na wzgórzu ciągną tłumy w świetle księżyca i mrugających latarni. Wąskie alejki pękają w szwach. Zaczynam żałować, że uparłam się na to widowisko. Na szczęście moja głowa wystaje ponad pozostałe, co pozwala mi swobodnie oddychać, ale na całe ciało napiera ludzka masa.
Czytaj też: Obraz świata. Granice wolności
Widzę dzieci plączące się pod stopami, starców próbujących zaczerpnąć powietrza. Nikt nie zwraca uwagi na trudy swoje i innych, każdy za wszelką cenę chce się dostać na szczyt, gdzie czeka na nich – szeroko uśmiechając się, jakby drwiąc z wysiłków swoich wyznawców – On: gwiazda Alasitas, bóg Ekeko.
Niegdyś upodobniony był do Indianina. Przybyli chrześcijanie i nagi bożek został przyodziany. Jego brązowa twarz zarumieniła się. Pod nosem wyrósł cieniutki wąsik. W usta włożony został papieros. Jego brzuch zaczął rosnąć wraz z pożądaniem. Rozwarte ramiona przyjmowały więcej, niż były w stanie unieść. Ekeko stał się bogiem wszystkich.
Dzisiaj ucharakteryzowany jest na pyzatego Metysa w kreolskim ubiorze. Obładowany pakunkami najrozmaitszego rodzaju, jest uosobieniem obfitości. Na głowie ma zawsze wełnianą czapkę. Jego kilkunastocentymetrowa gipsowa figurka zajmuje zaszczytne miejsce w wielu domach. W szeroko uśmiechniętych ustach znajduje się niewielki otwór. Żeby zyskać przychylność boga szczęścia i dobrobytu, w każdy piątek ofiarowuje się mu zapalony papieros. Ponadto możemy poczęstować go liśćmi koki i alkoholem. W jednym domu nigdy nie powinno być więcej niż dwóch Ekeko. Będą o siebie zazdrośni.
Pierwotnie Ekeko był bogiem deszczu, co naturalnie wiąże się z obfitymi plonami. Dziś urodzaj nosi na swoich barkach. Bóg ludów autochtonicznych stał się bogiem mieszczan i klasy wyższej – jego metamorfoza odzwierciedla zmiany w społeczeństwie i synkretyzm religijny, jaki dokonywał się na przestrzeni stuleci.
Chociaż to Ekeko posiada moc przekształcania miniatur w rzeczywistość, nie przeszkadza niczemu podwójnie się zabezpieczyć i pobłogosławić je jeszcze w kościele. W każdej dzielnicy istnieje rozpiska katolickich świątyń, gdzie kapłani nie szczędzą wody święconej.
Najbardziej znana reprezentacja ajmarskiego boga to illa del Ekeko. W 2014 malutka kilkunastocentymetrowa statuetka wywołała burzę w mediach. W połowie XIX w. pewien szwajcarski naukowiec przywiózł do swej ojczyny tajemniczego bożka. Podobno uzyskał go od upartych andyjskich Indian podstępem, upijając ich mocnym trunkiem. Statuetka wylądowała ostatecznie w berneńskim muzeum. Przypadkowo zauważyła ją boliwijska ambasador. Przez dwa lata boliwijski rząd próbował odzyskać dobro kultury. W końcu licząca sobie około 2 tysięcy lat figurka wróciła na swoje ojczyste ziemie w 2014 r.
Evo Morales, ówczesny prezydent Boliwii, korzystając z okazji, zauważył, że illa del Ekeko była jedną z wielu ofiar inwazji europejskiej. Uroczyście wezwał też wszystkich przywódców byłych krajów kolonialnych, by oddali „zrabowane” elementy dziedzictwa kulturowego ludom, do których oryginalnie przynależą. Zaznaczył, że to ważny etap w procesie dekolonizacji.
Teraz przypatruję się potężnej wersji Ekeko w kamieniu. Ludzie w ekstazie polewają posąg strumieniami wstrząśniętego piwa, wyrzucają do góry pieniężne atrapy, tysiące banknotów wirują w powietrzu. Ziemię zaczyna pokrywać gruba warstwa twardej waluty, dzieci tarzają się w niej niczym w puszystym śniegu.
Przez chwilę mam wrażenie, że znalazłam się w samym środku karnawału. Wokoło puste butelki po alkoholu, konfetti, gwar, głośna muzyka. Ruszam do domu, wrócę, kiedy słońce będzie już w zenicie. To wtedy zakupione miniaturki oddaje się w ręce yatiri.
Bez tego zdają się tylko zwykłymi zabawkami.
Yatiri i rytuał ch’alla
Yatiri to inaczej mędrzec, czarownik, uzdrawiacz, rodzaj szamana. Posiada wiedzę tajemną, potrafi wróżyć z liści koki, zna magiczne formułki. Z reguły odziany jest w szerokie ponczo i wełnianą wzorzystą czapkę zakrywającą uszy. Ponadto na szyi najpewniej zawieszona będzie chuspa, ręcznie robiona sakwa na liście koki.
Yatiri może być zarówno kobietą, jak i mężczyzną. Legendy mówią, że zostają nim osoby, które przeżyły porażenie piorunem.
Ajmarscy szamani zwykle schodzą na ferię Alasitas z pobliskiego El Alto, położonego na rozległym płaskowyżu górującym ponad La Paz. W tym relatywnie młodym miasteczku liczącym, bagatela, tyle samo mieszkańców co stolica administracyjna yatiri posiadają własną dzielnicę.
Położone na skarpie liche budki ogrzewają się w cieple rytualnych ognisk rozpalanych przed wejściem. W ich chłodnym półmroku możemy poznać swoją przyszłość, kupić zioła na potencję czy przegnać złośliwe demony.
Jest samo południe, centrum La Paz. Trzymając w ręku swoją kolekcję kruchych marzeń, rozglądam się za wolnym czarownikiem. Do każdego z nich ustawia się długa kolejka. Wypatruję jednego i zajmuję swoje miejsce.
Yatiri niezbędny jest przy odprawianiu ch’alla, czyli rytuału oddawania czci Pachamamie, Matce Ziemi. Zależnie od miejsca i społeczności, ch’alla mogą bardzo się od siebie różnić. Elementem wspólnym jest alkohol, liście koki, kadzidło, owoce, czasem konfetti i serpentyny.
Pierwotnie związany z podziękowaniem za zbiory, kiedyś polegał wyłącznie na zroszeniu ziemi, zachęceniu jej, by stała się płodna. To również wyraz dziękczynny, ale i prośba o przychylność.
Ch’alla, oryginalnie termin ajmara, dał początek hiszpańskiemu challar, czyli błogosławić. Znakomicie oddaje to ducha synkretyzmu. Boliwijczycy, którzy w ogromnej większości deklarują się jako chrześcijanie, równie często oddają cześć siłom przyrody, co uczęszczają na msze święte.
Nadchodzi moja kolej. Wyciągam przed siebie otwarty woreczek. Szaman chwyta buteleczkę wysokoprocentowego alkoholu i skrapla nią ziemię. Pierwszy łyk dla Pachamamy. Następnie zrasza nim wszystkie maciupkie przedmioty. Obsypuje płatkami kwiatów. Okadza.
Ch’alla mogą być odprawiane przy różnych okazjach. Od budowy nowego domu czy otwarcia sklepu po spotkania biznesowe. Możemy być wtedy świadkami, jak mężczyźni w garniturach częstują się liśćmi koki z pasiastego ołtarzyka i skraplają alkoholem posadzkę wytwornego pokoju hotelowego. Evo Morales z sukcesem przywrócił rdzenne zwyczaje do tzw. mainstreamu.
Nierzadko widziałam kłęby dymu wychodzące z jednego z okien wysokiego apartamentowca, w którym mieszkałam. Za pierwszym razem pobiegłam do stróża, krzycząc, że ogień, że trzeba zadzwonić po straż pożarną. Szybko mnie uspokoił. To domownicy odprawiali ch’alla, rozpalając małe ognisko na środku salonu.
Chyba jednak najbardziej wymowną ofiarą dla Pachamamy jest nienarodzona lama zakopywana pod fundamentami nowo powstającego domu. Wysuszone płody można kupić na pobliskim mercado de las brujas, targu czarownic. Zwisają jeden przy drugim, związane za cztery kończyny, reprezentując różne stadia rozwoju. Po trosze jak w muzeum.
Dzyń, dzyń, dzyń. Szaman maleńkim dzwoneczkiem zatacza kręgi wokół mojej głowy. Służy to odgonieniu złych duchów. Ma półprzymknięte oczy, jego usta poruszają się cicho, dochodzą do mnie urywki słów hiszpańskich i ajmara. Zaklęcia szeptane pod nosem przypominają mi mantry indyjskiego bramina, podobnie też zawiązuje mi sznureczek na nadgarstku. Mam go przeciąć jutro i włożyć do reklamówki z miniaturami.
Jeszcze kilka kropel alkoholu, garść jaśminowych płatków i zanurzenie w gęstym dymie. Bez słów podaję banknot 10 bolivianos, za mną czekają następni.
Dziedzictwo ludzkości
Wszechobecny widok brzuchatego boga przypomina mi o własnym burczącym żołądku. W labiryncie straganów kieruję się zapachem i po chwili docieram do skupiska garkuchni.
Z dwóch stron rzędy z pozoru takich samych maleńkich budek z grillem, drewniana ława służąca za stół i kilka plastikowych krzeseł. Z grilla bucha żywy ogień, a przy każdym z nich postawna kobieta w wypłowiałym fartuchu nawołuje: Llévate mamita! Zamów tutaj, skarbeńku. Tak często stosowane w Boliwii zdrobnienia i pieszczotliwe zwroty zdają się idealnie wpasowywać w atmosferę Alasitas.
Wszędzie oferują to samo – anticucho, czyli prekolumbijski przysmak regionu And. Zwykle pojawia się wieczorami na głównych placach miast. Drobne węgielki żarzą się w ciemności, nęcąc głodne oczy. Obok kilka zabrudzonych misek przykrytych szmatką skrywa marynowane plasterki serca wołowego, które nabite na patyk skwierczą obracane raz po raz. Podawane są na małym talerzyku z ostrym sosem aji na bazie orzeszków ziemnych oraz z kawałkiem ziemniaka. Te bulwiaste warzywa pochodzą właśnie z tego zakątka Ziemi. W samej Boliwii występuje ich ponad tysiąc gatunków, a w sąsiednim Peru nawet 4 tysiące.
Zamawiam jedną porcyjkę anticucho na przystawkę, wypowiadam uniwersalne ya, służące tutaj za dziękuję, proszę i przepraszam, i ruszam dalej. Zaraz obok serwują plato paceño, potrawę typową dla La Paz. Na talerzu znajdziemy kilka strąków zielonego bobu, choclo, czyli kawałek kukurydzy, gotowane ziemniaki i plasterek zapiekanego białego sera, a wszystko przykryte cieniutkim grillowanym stekiem wołowym.
To nie jest kraj dla wegetarian. Przeżuwając mięsisty kawałek, przypominam sobie, jak pewnego dnia zapytałam w restauracji, czy mają coś bez mięsa. – Bez mięsa? – zastanawia się na głos zdziwiona kelnerka. – Bez mięsa to tylko kurczak nam został.
Po zmierzchu wybieram się jeszcze raz na ferię, tym razem ze znajomymi. Bo Alasitas to też centrum socjalizacji i spędzania wolnego czasu. Wieczorami miejsce dzieci i emerytów zajmują rozchichotane grupki młodych.
Piłkarzyki, darty, stoły bilardowe. Gramy przez kilka godzin. Kiedy zgłodniejemy, siadamy w jednej z prowizorycznych kantyn na api i buñuelos. Api to rodzaj gorącego smoothie wyrabianego z fioletowej kukurydzy, doprawianego goździkami i cynamonem. Nazywane jest też „inkaskim deserem”. Nie lubuję się w tym smaku. Ten tradycyjny napój zazwyczaj zagryzany jest buñuelos, słodkimi plackami z pączkowego ciasta. Za nimi zaś przepadam.
Antropolodzy mówią, że sukces Alasitas rośnie wraz ze zmianą społeczeństwa i wzrastającym komercjalizmem. W czasach prekolumbijskich za figurki z gliny nikt nie brał pieniędzy. Dziś zrobił się z tego niemały biznes. Święto to odgrywa ważną rolę ekonomiczną – wiele osób przez cały rok wykonuje rękodzieła, aby sprzedać je na ferii. Dla niektórych to jedyne źródło utrzymania. Krążą między miastami, jako że Alasitas w pozostałych miejscach odbywa się o innej porze roku.
W pobliskim peruwiańskim Puno, po drugiej stronie jeziora Titicaca, obchody rozpoczynają się 3 maja. Do dziś trwa spór między Peru a Boliwią o to dziedzictwo. Tradycja ta narodziła się, jeszcze zanim powstały obecne granice.
Przed 1825 Boliwia jako państwo nie istniała, lecz nosiła nazwę Peru Alto, czyli „górne Peru”. Przez lata usilnie wystosowywała prośby do UNESCO o uznanie Alasitas za niematerialne dziedzictwo kulturowe ludzkości, w 2017 r. w końcu jej się to udało.
Spór jednak trwa, tym razem o Ekeko. Dziś Boliwia oskarża sąsiadów o zawłaszczanie boga płodności, który jest symbolem La Paz. Peru natomiast utrzymuje, że to tradycja wspólna dla całego Altiplano i nie powinna należeć do żadnego państwa pojmowanego współcześnie.
Niezależnie od tego, gdzie narodziło się Alasitas, jest to przykład rdzennej tradycji, która – podlegając ciągłym transformacjom – z czasem przyswojona została przez inną grupę społeczną. Dziś jest to święto niemal wyłącznie przestrzeni miejskich. Jego początki powoli odchodzą w zapomnienie. Paradoksalnie, doskonale wpasowało się też we współczesną etykę konsumpcjonizmu. W końcu kupowanie sobie szczęścia nie jest nam ideą obcą, nieprawdaż?
Spoglądam na ogromny napis Compre sus desos, „kup swoje pragnienia”. Zaciskam kurczowo swój plastikowy worek wypełniony marzeniami. Jeszcze tylko krótka wizyta w pobliskim kościele. Ksiądz poświęci. I wszyscy bogowie będą zadowoleni.
Katarzyna Stachyra
Absolwentka antropologii kulturowej i politologii, pasjonatka języków obcych, fotografii oraz wspinaczki. Pracuje w sektorze pomocy humanitarnej oraz jako tłumaczka. Spędziła kilka lat w Indiach, ale to o Ameryce Południowej marzyła od dziecka
Czytaj też: Tanzania. Podróż w czasie pandemii