zamknijHiperinflacja w Polsce. Zasępiony Grabski
Nie można oprzeć się wrażeniu, że Władysław Grabski na większości zdjęć z czasów, gdy zasiadał w kolejnych rządach II RP, jest zasępiony. Jeśli dobrze poszuka się w archiwach, da się znaleźć zdjęcia nawet uśmiechniętego Piłsudskiego. Ale Grabskiego nie. Teoretycznie, ojciec złotówki i poprzednika NBP, z inflacją poradził sobie modelowo. W praktyce wszystko, czego dokonał, musiał na kolejnych rządach wymusić, z coraz większą irytacją poruszając się po meandrach ówczesnej polityki. O tym, w jakim stanie psychicznym ją opuszczał, najlepiej świadczy jedno z ostatnich zdań jego książki „Dwa lata pracy u podstaw państwowości naszej 1924–1925”: „Świat jest taki, że kto sam nie chce i nie czuje się na siłach, by iść na przekór przeciwnościom i nie jest gotów zmagać się nawet z wolą silniejszych od siebie, temu miejsce żadne zarezerwowane nie zostanie i spokoju sobie ustępliwością swoją nie odkupi”. Karierę polityczną zakończył sfrustrowany, podając się do dymisji.
Oficjalnie pierwsza na nieznajomości mechanizmów polityki monetarnej potknęła się Francja w czasie rewolucji francuskiej. Kiedy w ogarniętym rewolucyjnym chaosem kraju z czegoś trzeba było finansować m.in. przygotowania do wojny wypowiedzianej Austrii 20 kwietnia 1792 r., Zgromadzenie Narodowe decydowało o kolejnym dodruku asygnat. Francja nie miała wtedy wielkiego doświadczenia z papierowym pieniądzem – asygnaty wydrukowano po raz pierwszy w 1790 r. jako rodzaj obligacji zabezpieczonych nieruchomościami zarekwirowanymi Kościołowi katolickiemu i tej arystokracji, która w czasie rewolucji salwowała się ucieczką z kraju. Po spełnieniu swojej roli miały trafić na przemiał. Zgromadzenie decydowało się jednak na kolejne dodruki asygnat i wkrótce skompromitowane papierowe pieniądze, do których używania nijak nie dało się zmusić ludzi, zniknęły z rynku wraz z prasami do ich drukowania.
Hiperinflacja w Europie
Hiperinflacja boleśnie dawała się już europejskim władcom we znaki w czasie wojny stuletniej. Wywołał ją niekontrolowany napływ srebra i złota z kolonii, jakie mocarstwa eksploatowały w Nowym Świecie. Przydarzyła się też Niemcom w czasie wojny trzydziestoletniej.
– Ten okres hiperinflacji jest znany jako „Kipper und Wipper” – nazwa prawdopodobnie pochodzi od słów oznaczających obrzynanie monet i huśtanie wagi w kantorze – pisze Peter H. Wilson w książce „Wojna trzydziestoletnia 1618–1648”.
W czasach, w których płacono głównie monetami bitymi ze szlachetnych metali, manipulować podażą pieniądza można było, zmniejszając wielkość monet i zawartość kluczowego kruszcu.
To właśnie rozpędziło inflację w Cesarstwie Habsburskim w 1622 roku. Uregulowano zasady bicia monet specjalnym zarządzeniem (za niestosowanie się do nich groziła kara śmierci), ale cesarstwo nie nadążało z wykrywaniem nielegalnych małych mennic i nie panowało nad konsekwencjami dostępności kruszcu.
Akurat Niemcy z tą falą hiperinflacji zaskakująco dobrze sobie poradzili. Inflacja nasilała się przez rok, ale w 1624 r. nie było już po niej śladu. Pozamykano nielegalnie działające mennice i zaczęto bardziej pilnować przestrzegania regulacji dotyczących zasad bicia monet.
Definicja hiperinflacji
Później hiperinflacja zwykle pojawiała się jako jedna z konsekwencji historycznych przewrotów i wojen. Oficjalnej definicji w czasach nowożytnych dorobiła się w 1956 roku. To wtedy Phillip Cagan, ekonomista z Narodowego Biura Badań Gospodarczych w USA, podał do dziś stosowaną miarę, zakładającą, że o hiperinflacji mówi się, gdy ceny rosną w ciągu miesiąca w tempie przewyższającym 50 proc.
Gdyby tę definicję zastosować w 1923 r. do sytuacji w Niemczech, wydawałaby się jednak zupełnie nieadekwatna. W Republice Weimarskiej ceny podwajały się co drugi dzień, w rezultacie tego pod koniec roku za jeden dolar amerykański trzeba było zapłacić aż 4,2 bln marek, a bochenek chleba, za który w 1918 r. płaciło się 1 markę, kosztował ponad 200 mld marek. Bezwartościowymi pieniędzmi palono w piecach, dawano je do zabawy dzieciom, a nawet – w poczuciu całkowitego absurdu – szyto z nich suknie i czapki.
Do takiej sytuacji doprowadził dodruk pieniądza, którym zaspokajano potrzeby strajkujących po wojnie robotników oraz żądania reparacyjne Francuzów. Z hiperinflacji wydobyło Niemców wprowadzenie Rentenmark – tymczasowej kryzysowej waluty, która miała pokrycie w ziemi należącej do państwa. Konsekwencje tamtej niemieckiej hiperinflacji trudno do dziś przecenić – to zbiorowe społeczne doświadczenie uważa się za jedną z okoliczności sprzyjających rosnącej popularności Adolfa Hitlera.
W Polsce hiperinflacji zawdzięczamy zaistnienie złotego wprowadzonego w 1924 r. Jego wprowadzenie było jednym z elementów reform Władysława Grabskiego.
Hiperinflacja w Polsce. Tryliony marek
– Hiperinflacja miała charakter popytowy i jednocześnie fiskalny. Wynikała głównie z konieczności nadmiernych w stosunku do dochodów wydatków państwa, spowodowanych wojną polsko-radziecką z 1920 r. oraz koniecznością odbudowy i scalenia trzech dzielnic rozbiorowych w jedno państwo, i to w sytuacji olbrzymich zniszczeń dokonanych na ziemiach polskich w czasie I wojny światowej – pisze Tomasz Skrzyński z Akademii Ekonomicznej w Krakowie w swojej pracy „Programy walki z hiperinflacją – reformy Władysława Grabskiego i Leszka Balcerowicza”.
Dalszy ciąg artykułu pod materiałem wideo
W 1919 r. dochody państwa polskiego wynosiły jeszcze 1,88 mld marek, a deficyt budżetowy: 7,5 mld marek. W 1923 r. dochody sięgały już 19 trylionów marek, a deficyt opiewał na 33 tryliony. Inflacja już w 1920 r. uniemożliwiała zaciąganie kredytów za granicą.
Grabski z inflacją zaczął walczyć jako minister w 1923 r. Zredukował wydatki budżetowe i zatrudnienie w administracji państwowej, podniósł podatki. W 1924 r. wprowadził też do obiegu złotówkę, tworząc Bank Polski. Kapitał zakładowy BP wynosił 100 mln zł, a złoty na starcie miał wartość franka szwajcarskiego albo 1,8 mln polskich marek, które były wtedy oficjalnym środkiem płatniczym.
Choć plan Grabskiego poskutkował i 1924 rok Polska zamknęła z 25,6 mln zł nadwyżki budżetowej, zabrakło politycznego konsensusu co do podtrzymywania efektów reform i rozgoryczony Grabski złożył dymisję.
Potem z hiperinflacją Polska miała do czynienia w czasie przemian potransformacyjnych po roku 1989. Polska cierpiała z powodu galopującego zadłużenia, a NBP dodrukowywał kolejne banknoty i zwiększał nominały tych dostępnych na rynku. W 1989 r. średnia polska pensja wynosiła 206,8 tys. zł, a w 1991 r. – już prawie 1,8 mln zł. Żeby kupić małego fiata, trzeba było być „milionerem”.
Inflację stłumił reformami Leszek Balcerowicz, zaczynając m.in. od ograniczenia we wprowadzaniu podwyżek wynagrodzeń, czego nie storpedowały związki zawodowe. „Terapia szokowa” Balcerowicza wprowadzona została więc błyskawicznie.
– W ciągu trzech miesięcy znikły niedobory i udało się zapełnić półki. Największym sukcesem programu okazało się szybkie uzyskanie równowagi zewnętrznej. Chroniczny niedobór walut przerodził się w ich nadwyżkę. W rezultacie bilans handlowy w 1990 r. wykazał nadwyżkę w wysokości 7,5 mld dolarów. Budżet w tym samym roku także zamknął się rezultatem dodatnim na poziomie 0,7 proc. PKB. Wraz z upływem czasu zaczęły pojawiać się jednak niekorzystne efekty reform. Pierwszym z nich była recesja – konstatuje w swoim artykule Tomasz Skrzyński.
Tadeusz Mazowiecki po przegranej w wyborach prezydenckich ustąpił ze stanowiska szefa rządu, ale Balcerowicz zasiadał jeszcze w rządzie Jana Krzysztofa Bieleckiego, jednak w powołanym w 1991 r. rządzie Jana Olszewskiego – już nie.
Choć mechanizmy powstawania inflacji nie są „czarnym łabędziem” i da się je wyłapać oraz przewidzieć ich konsekwencje, w XX i XXI wieku inflacja dotykała wiele krajów. Po II wojnie światowej wyniszczała Węgry i Grecję, bardziej współcześnie spektakularnie rozwinęła się na początku lat 2000. w Zimbabwe po tym, jak skonfiskowano tam majątki białym posiadaczom ziemskim. Do dziś Zimbabwe jest krajem z jedną z najwyższych inflacji na świecie. Niechlubną hiperinflacyjną rekordzistką pozostaje Wenezuela. W maju 2021 roku roczna stopa inflacji w tym kraju wyniosła 2719 proc. Tym dziwniejsze pozostaje, że tam, gdzie takich problemów udało się uniknąć, o ojcach skutecznych rozwiązań wspomina się rzadko i raczej bez sentymentu.