zamknijZaczyna się przedstawienie. Zaklinacz gra na flecie, wykonując nim koliste ruchy, a gad, wpatrzony weń, rozpoczyna hipnotyzujący taniec. Jego faliste ruchy są jak fale oceanu.
Nagle zwierzę głośno syczy. Przybiera bojową pozycję. Jest gotowe do ataku. Ludzie, świadomi zagrożenia, instynktownie nieco się oddalają.
– To tylko taki taniec – uspokaja zaklinacz, który ma na imię Sultan. Widowisko trwa...
Intratna profesja
W Bangladeszu jest ponad 100 tysięcy ludzi zajmujących się zaklinaniem węży. Dla większości z nich to jeden ze sposobów zapewnienia środków do życia. Są i tacy, którzy traktują siebie i ten zawód jako pewien rodzaj misji, posłannictwa. Do tej kategorii zalicza siebie Sultan, którego poznałem dzięki Komolowi, mojemu serdecznemu i zaufanemu przewodnikowi – z jego usług korzystałem nie po raz pierwszy.
Szukając zaklinacza, udałem się do miasteczka Savar, położonego nieopodal Dhaki, w której jest ogromna liczba ludzi parających się tą profesją. Nie lada zadanie: znaleźć tego, który byłby w stanie odpowiedzieć na nurtujące mnie pytania. Mój pierwszy informator okazał się nierzetelny. Po kilku zdjęciach domagał się znacznej sumy, na którą nie mogłem, niestety, sobie pozwolić. Przyznaję, popełniłem wielki błąd. Nie uzgodniłem wcześniej kosztu wywiadu i sesji. Niezbyt przychylnie patrzyłem więc na Bengalczyka. Był on skłócony z sąsiedztwem, co ograniczało mój zasięg odnośnie do ciekawego pleneru. Zrobiłem tylko kilka zdjęć, ale i one mnie cieszą.
Czytaj też: Wietnam. Smok nieba i smok oceanu
Zaklinacz
Los mi jednak sprzyjał – wkrótce poznałem Sultana. Bengalczyk, zaklinacz węży, został moim przyjacielem. Zaprosił do siebie, poznałem jego rodzinę, zostałem zaakceptowany. Zdarzyło się to trzeciego dnia mojego pobytu w Dhace. Wracaliśmy pieszo główną drogą i wtedy Komol poprosił o pomoc kierowcę tuk–tuka. Ten polecił jako solidnego zaklinacza swego sąsiada – Sultana.
Skromne domostwo położone jest w pięknej okolicy, na samym krańcu Savar, z płytką rzeką o krystalicznie czystej wodzie. Urocze miejsce. Większość chat wykonana jest z bambusa i cegły, pokryte są falistą blachą. Chata zaklinacza niczym szczególnym się nie wyróżnia, może jedynie namalowanym na ścianie wężem przypominającym atrybut Asklepiosa. Daje się jednak zauważyć, że położenie domostwa może mieć jakieś znaczenie – centralny punkt, który otaczają inne, mniej znaczące domy. Rzeczywiście, Sultan ma najwyższą pozycję wśród mieszkańców.
Intuicyjnie wyczułem, że to właściwa osoba i miejsce. Bez namysłu zgodził się mi pomóc. Nie naciskał na zapłatę, a swój dom uczynił moim. Fotografowanie miałem rozpocząć następnego dnia. „Najpierw wypytam go, później wyjmę aparat z torby” – układałem w głowie. Ponieważ fotografuję średnioformatową Mamiyą, mógłbym go niepotrzebnie przestraszyć.
Lekcja
– Co trzeba zrobić, aby stać się zaklinaczem węży? – pytam na wstępie. – Trzeba mieć odpowiednie nastawienie – oznajmia Sultan.
Jego policzki są często wypchane używką zwaną pan. Tak jak liście koki w Ameryce Południowej czy łodygi mirry w Afryce Wschodniej, pobudza organizm do działania. W jej skład wchodzą: aromatyzowany tytoń, liście betelu i orzechy areca. Czyżby brakowało mu pewności siebie? Nie, na pewno nie. On swoją osobowością, odwagą i rutyną zdobywa należne miejsce.
Prowadzi szkółkę – uczy rzemiosła najmłodszych. Bo to oni, nie znając strachu przed wężem, mogą najszybciej posiąść sztukę poskramiania gada. Sultan ma ośmioro dzieci i dwie żony. Czworo dzieci zna podstawy obchodzenia się z wężem. Zaklinacz uczy także dzieciaki z sąsiedztwa. O ile doświadczony treser zdaje sobie sprawę z zagrożenia i sposobu postępowania ze śmiercionośnym wężem, o tyle dzieci są bardzo ufne, jakby nie wiedziały, że igrają ze śmiercią.
– Nie każdego jestem w stanie nauczyć zaklinania, to wąż wybiera sobie partnera – mówi mi Sultan. – Niecierpliwi nie mają szans na pozyskanie sympatii i uległości gada.
Wychodzi z dzieciakami na ulice. Pierwsza lekcja to obserwacja. Maluchy poznają, jakie ruchy należy wykonywać, tresując węża. Później nauka w obecności nauczyciela i podpowiedzi tylko dla najbardziej odważnych i cierpliwych. Lekcja obchodzenia się z wężem zaczyna się od brania w delikatny sposób węża na ręce. Z początku dzieciaki czują się niepewnie. Dzięki pochwałom Sultana nabierają odwagi. Nauczyciel demonstruje najbezpieczniejszy sposób trzymania kobry – chwytanie blisko ogona. W razie zagrożenia węża trzyma się również za głowę – zawsze zaleca się ostrożność. Sultan nie zdradził więcej szczegółów. Niemniej jest znany w całej okolicy jako najskuteczniejszy pogromca i mistrz tresury.
Strach
Sultan jest reprezentantem tej grupy, która „żyje zaraz przy rzekach”. W dni robocze wyruszają do miast. Uczestniczą w festiwalach. Szukają ruchliwych miejsc, niektórzy mają szczęście występować w okolicach dużych hoteli. W Bangladeszu zaklinacze węży zazwyczaj należą do grupy etnicznej Bedey.
– Mój ojciec to robił, dziadek, pradziadek – powtarza z uporem. Sztukę zaklinania węży Sultan przejął od ojca, który był znany nie tylko z ulicznych występów. Pomagał ludziom walczyć z chorobami i różnymi dolegliwościami. Jedna z gazet z lat 80. opisała cudowny przypadek uratowania chłopca, który został ukąszony przez kobrę. Ojciec Sultana wyssał jad z nogi chłopaka.
– Mówiono o tym nawet w krajowych mediach – chwali się zaklinacz.
Choć ma kilku braci, on jako najmłodszy i jedyny zajmuje się tą sztuką. Początki były trudne, ojciec wymagał, aby Sultan w trakcie występów zbierał pieniądze od tłumu i jako pierwszy odważnie wyjmował węża z drewnianego pudełka. Wspomina, że bardzo się bał, aż do momentu poznania pierwszej żony. Przyszła do niego, i to w dosłownym tego słowa znaczeniu. Była sierotą, a ojciec zaopiekował się nią. Pokrewieństwo nie stanęło na przeszkodzie szybko rodzącej się miłości zakończonej małżeństwem. Lisa dodała mu sił i energii do działania. Ojciec zauważył zmianę w nastawieniu syna.
– 6 marca – dobrze pamiętam tę datę. To był mój pierwszy, samodzielny, uliczny występ – wesoło oznajmia. Miał wtedy 17 lat. Kobra, król w rodzinie węży, stała się odtąd jego atrybutem.
Magia
Sultan nadaje narodzinom węża symboliczne znaczenie. Według niego przyjściu na świat kobry towarzyszą nadprzyrodzone zjawiska na niebie i ziemi.
– Magia się dzieje wtedy na niebie – oznajmia Sultan.
– O czym mówisz? – pytam.
– O znoszeniu przez kobrę jaj.
– A cóż w tym dziwnego?
– Jak wiesz, kobra znosi jaja raz w roku. Dosłownie. Wybiera odpowiedni dzień. Poznasz go po tym, że na niebie dzieje się coś niesamowitego. Raptownie pojawia się burza z błyskawicami. Czasami jest to niesłychanie silny piorun. Nie sposób tego opisać. Wszyscy wiemy, że w ten sposób natura informuje o narodzinach królewskiego węża – kobry.
Sztuka
Należy zdawać sobie sprawę, że ukąszenie kobry jest śmiertelne. Jeden niepotrzebny ruch czy gest może zirytować gada, który i tak jest niespokojny. Kobra to król w dosłownym tego słowa znaczeniu. To zwierzę z charakterem. Sultan umie podporządkować sobie gada, w zamian bardzo się o niego troszczy. Karmi smakołykami: czasami daje mu nietoperza, czasami świeżo upolowaną mysz, czasami upolowanego ptaka.
Kobra działa instynktownie. Dobry zaklinacz wie, kiedy jest naprawdę groźna. Sultan zdradził mi sposób na umiejętne podnoszenie węża – kobry patrzą przed siebie, nigdy do góry.
Swoje życie zaklinacz związał z występami dla lokalnej społeczności. Prawie każdego dnia nie rozstaje się z drewnianą skrzynką i zamkniętym w niej ukochanym gadem. Miejsce popisu jest różne, najczęściej w centrum Dhaki, okolice Mirpur, gdzie jest najbardziej tłumnie i można liczyć na szczodre datki.
Typowy zaklinacz nosi długie włosy, biały turban, kolczyki, naszyjniki z muszli. Posługuje się instrumentem znanym jako flet, a właściwa jego nazwa to shehnai. Ma on podwójny stroik trzcinowy, stożkowy kształt przypomina obój. Widząc taniec kobry, obserwujący ludzie wierzą, że gad tańczy w rytm muzyki. Tymczasem węże są głuche i nie reagują na żadne dźwięki. One widzą jedynie ruch fletu i być może wyczuwają drganie podłoża – tupanie grającego.
Doświadczony treser raczej nie ryzykuje, doskonale zna zachowanie węża, umie przewidzieć jego reakcje, ale najważniejsze jest, by ludzie go podziwiali i poczuli dreszczyk emocji (wiem, że wielu zaklinaczy pozbawia kobry zębów jadowych, ale Sultana o to nie podejrzewam). Pracujący zaklinacz w ciągu roku potrzebuje siedmiu węży. Przeważnie kupuje je od handlarzy. Węże przechowywane są w koszach, skrzyniach, garnkach lub workach.
Gady mogą być ospałe po podawaniu nieodpowiedniego jedzenia. Niektórzy zaklinacze karmią swoje węże tylko mlekiem. Głodzony wąż dożywa jedynie sześciu miesięcy. Zwierzę ma własne upodobania co do pokarmu, dlatego też należy urozmaicać jego dietę.
Symbol
Według obrońców zwierząt zaklinanie węży to okrutna praktyka. Gadom czasami zaszywa się paszcze, wyrywa zęby i przekłuwa gruczoły jadowe, by chronić ich właścicieli przed ukąszeniem.
Wężom najlepiej jest na łonie natury. Nigdy nie będą żyły w symbiozie z ludźmi.
Przygotowując się do wyprawy, szukałem symbolicznego znaczenia węży w różnych kulturach. Wiedziałem, że starożytny Ureus był święty. Wąż jest symbolem władzy faraonów. W opowieści biblijnej kojarzy się z szatanem. Gadom również przypisywano symbolizowanie wieczności (Plutarch) oraz odnowy i uzdrawiania (co wynikało z dorocznego zrzucania przez nich starej warstwy naskórka w okresie linienia).
W hinduizmie i buddyzmie wąż to uosobienie zarówno śmiertelnego niebezpieczeństwa, ale i nieśmiertelności i wieczności. Zarówno Grecy, jak i Rzymianie traktowali węża jako opiekuńczego ducha. W starożytności węże hodowano w domach, miały za zadanie tępienie myszy. Fascynująca jest również legenda o Krisznie, który pokonał węża Kalię. Złą sławę wąż zawdzięcza chrześcijaństwu. W opowieściach biblijnych najczęściej święci go depczą i uwalniają ludzi od zła.
Zaklinanie to wielowiekowa tradycja. Budzi jednak wiele sprzecznych emocji. Obrońcom praw zwierząt nie podoba się wykorzystywanie węży oraz ich złe traktowanie. W Indiach, gdzie narodziła się tradycja zaklinania węży, treserzy organizowali już demonstracje przeciwko zakazom ulicznych przedstawień.
Tekst pochodzi z magazynu „Kontynenty” nr 2/2016