Historia Anki jest typowa. Pacjentki chodzą od lekarza do lekarza, zanim padnie właściwa diagnoza. Gdy słyszą, że "taka pani uroda, może mama albo babcia tak miały?", to i tak jest to mniej stresująca opcja.

– Gdy już miałam zmiany w jajnikach, lekarz powiedział, że musimy wykluczyć nowotwór. W ogóle moja diagnostyka przez kilka lat odbywała się na zasadzie wykluczania kolejnych chorób. W końcu sama zaczęłam sugerować lekarzom endometriozę – przyznaje Anka.

O endometriozie mówimy, gdy komórki błony śluzowej macicy (endometrium) znajdują także poza macicą, np. w jajnikach, jajowodach, pęcherzu moczowym, jelitach. Zachowują się one analogicznie jak w macicy, więc pod wpływem zmian hormonalnych i wzrostu stężenia estrogenu przerastają, złuszczają się, krwawią. Tylko że w tym przypadku krew nie może wydostać się przez macicę, a nie mając ujścia, generuje proces zapalny. W efekcie pojawia się ból, zrosty, torbiele, guzy.

Na endometriozę choruje milion Polek, które na właściwą diagnozę czekają średnio osiem lat. W tym czasie niektóre tracą, a inne zmniejszają swoje szanse na ciążę. – Liczba chorych kobiet jest zdecydowanie niedoszacowana. Dane są rozbieżne – jedne mówią o pięciu procentach kobiet, a inne, że na endometriozę może cierpieć co trzecia kobieta w wieku rozrodczym – mówi Mateusz Lepiarczyk, ordynator oddziału ginekologiczno-położniczego Szpitala Kieleckiego im. św. Aleksandra, związany też z siecią Klinik Leczenia Niepłodności Gameta. – Najlepiej widać ten problem u kobiet z niepłodnością – w trakcie diagnostyki okazuje się, że ok. 30 proc. z nich ma endometriozę – dodaje.

To właśnie przypadek Anki. – Nie mogłam zajść w drugą ciążę i nie bardzo było wiadomo dlaczego. Po półtora roku starań zaczęłam obserwować śluz i mierzyć temperaturę pod językiem, a gdy skakał" w górę, jechałam do ginekolożki na USG, aby potwierdzić, czy faktycznie była owulacja – wspomina Anka. Owulacje były regularne, ale ciąży wciąż nie było. – Torbiele, które zwykle towarzyszą endometriozie, obniżają płodność, ale często kobieta i tak zachodzi w ciążę. A wtedy może nawet nigdy się nie dowiedzieć, że w ogóle choruje. Tym bardziej że problem zanika w ciąży i połogu ze względu na działanie hormonów i ustanie miesiączek – tłumaczy Mateusz Lepiarczyk.

– U mnie w pewnym momencie pojawiły się plamienia i torbiele w jajnikach. Paradoksalnie to był plus, bo przyspieszyło to diagnozę i laparoskopię, w trakcie której okazało się, że zmiany są nie tylko w jajnikach, ale że mam zrosty w jajowodach, a macica jest "przyklejona" do jelit i stąd nasilone objawy jelitowe, które próbowałam leczyć no-spą i psychotropami – wspomina Anka.

W badaniu USG najłatwiejsze do rozpoznania są właśnie torbiele endometrialne w jajnikach czy guzki endometrialne w pęcherzu. Nieco trudniejsze do wykrycia są komórki endometrium między włóknami mięśnia macicy. Endometrioza, która nacieka głęboko i prowadzi do zwężenia światła jelita, jest zwykle widoczna zarówno w USG, jak i w rezonansie magnetycznym. W kolonoskopii zazwyczaj nic nie widać.

Najtrudniejsza do rozpoznania jest endometrioza powierzchowna, która istotnie wpływa na płodność. Tę najłatwiej jest rozpoznać dopiero w badaniu laparoskopowym. – Dlatego właściwie wszystkim kobietom, które zgłaszają bóle brzucha, bóle w obrębie miednicy oraz niepłodność warto byłoby robić od razu badania w tym kierunku, a następnie laparoskopię, aby rozpoznać endomteriozę i w czasie zabiegu radykalnie wyleczyć – mówi Mateusz Lepiarczyk.

Jeśli kobieta odczuwa ból jedynie w czasie miesiączki, zwykle diagnoza jest szybsza. Gorzej, gdy ból jest codzienny albo tylko w trakcie stosunku czy zlokalizowany głównie w plecach, bo wtedy lekarze częściej, skłonni są szukać przyczyn w psychice, problemach gastrycznych, zwyrodnieniu kręgosłupa i kobieta ląduje u gastrologa, psychiatry, ortopedy. A bywa i tak, że te problemy też występują i po prostu nakładają się na endometriozę.

– Problemem jest też to, że ogniska endometriozy mają różny wygląd. Przezroczyste to postać aktywna i ogniska są bardzo trudne do identyfikacji. Czerwone sugerują, że to postać późna aktywna. A zmiany stare, nieaktywne lub słabo aktywne występują pod postacią ognisk brunatnych, czarnych i białych (taką postać mają zrosty). W Polsce jest tylko kilka pracowni rezonansu magnetycznego, w których lekarze specjalizują się w wykrywaniu endometriozy – dodaje Mateusz Lepiarczyk.

Przyczyn tak dużego wzrostu zachorowań na endometriozę jest wiele. Na pewno częściej chorują mieszkanki miast niż wsi, a ma na to wpływ ich tryb życia, a także skażenie powietrza i żywności. – Niektóre rodzaje plastiku przypominają w działaniu i strukturze estrogeny i w związku z tym podobnie jak one przyspieszają powstawanie endometriozy – tłumaczy lekarz. Dodaje, że wpływ na powstawanie endometriozy ma też stres, wolne rodniki, stany zapalne w jamie otrzewnowej i związane z nimi zaburzenia, a także wady macicy.

W 1921 r. dr John A. Sampson, amerykański ginekolog, stwierdził, że endometriozę wywołuje cofanie się komórek krwi do jamy macicy i jajowodów i dostanie się ich do narządów miednicy, gdzie się implantują, rozwijają i tworzą ogniska endometriozy. I rzeczywiście, kobiety, które mają wady macicy, częściej mają endometriozę. Jednak ta teoria wydaje się nie wyjaśniać wszystkiego, bo najczęściej zdarza się, że to właśnie kobiety z prawidłową macicą mają endometriozę. – Układ immunologiczny niektórych kobiet nieprawidłowo reaguje na cofającą się krew i w konsekwencji rozwija się stan zapalny. Niewielka ilość krwi zawsze może się cofnąć do macicy, ale u większości kobiet jest to na tyle mała ilość, że nie powoduje żadnych negatywnych objawów – twierdzi doktor Lepiarczyk.

Zachorowaniu sprzyja poród przez cesarskie cięcie. W Polsce odsetek cięć jest bardzo duży. Przyczyn tego jest wiele. Jedną z nich jest to, że choć w teorii każda rodząca ma przy porodzie zagwarantowane znieczulenie na życzenie, w praktyce bywa z tym różnie, głównie z powodu zbyt małej liczby anestezjologów w szpitalach. Wiele kobiet woli zatem wcześniej umówić się na cięcie cesarskie, aby mieć gwarancję, że poród przebiegnie bez bólu. – W szpitalu w Kielcach, w którym pracuję, cięciem kończy się ok. 50 proc. porodów, a pod Kielcami – 80 proc. A zwykle cięcie generuje cięcie w kolejnej ciąży. Jeśli pacjentka ma cięcie cesarskie, po otwarciu powłok brzusznych może dojść do wszczepienia komórek endometrium w inne miejsce. Dlatego część kobiet po cięciach nie może zajść w ciążę tak szybko jak za pierwszym razem – tłumaczy Mateusz Lepiarczyk.

Dodatkowym zagrożeniem dla zdrowia kobiety z endometriozą jest otyłość. – Bywa, że po otwarciu brzucha mamy do czynienia z tzw. frozen pelvis – zrośnięte są wszystkie narządy w miednicy – macica, pęcherz i jelita. Dlatego w znanych ośrodkach we Francji i we Włoszech lekarze nie decydują się na operowanie bardzo otyłej pacjentki. Proszą, aby wróciła, gdy uda się doprowadzić do prawidłowego BMI – mówi Mateusz Lepiaryczyk. Otyłość stanowi problem przy endometriozie nie tylko w trakcie operacji – tkanka tłuszczowa produkuje estrogeny, a to dodatkowe obciążenie w endometriozie, bo przecież jest ona chorobą hormonozależną.

Większość zaawansowanych procedur związanych z leczeniem endometriozy nie jest refundowana.

W laparoskopii, aby usunąć aktywne, niewidoczne gołym okiem ogniska, trzeba najpierw je zabarwić specjalnym zielonym kontrastem. Dopiero wtedy stają się widoczne. Ampułka tego preparatu kosztuje kilka tysięcy złotych. – Jeśli NFZ wycenia zabieg średnio na 3,7 tys. zł albo nawet na zaledwie dwa tysiące, to jeśli przy okazji nie usunie się np. torbieli na jajniku, to takie zabiegi bardzo obciążają budżet państwowej placówki. Jeśli lekarz przeprowadziłby kilka zabiegów z użyciem tak drogiego preparatu barwiącego, prawdopodobnie dostałby wkrótce telefon od dyrektora placówki, który powiedziałby mu, że oddział właśnie wyczerpał fundusze – mówi Mateusz Lepiarczyk.

Ale brak refundacji to pozorne oszczędności dla budżetu państwa. Lekarze operują bowiem kobiety, które chorują na endometriozę i walczą z niepłodnością, aby zajść w ciążę. Gdy im się udaje i rodzą dzieci, czyli nowych obywateli, to ci będą w przyszłości pracować i płacić podatki. – A jednak urzędnicy, którzy decydują o refundacji, widzą tylko tabelki i wykresy w Excelu – mówi Mateusz Lepiarczyk. I opowiada o pacjentkach z endometriozą, które robią zbiórki na operacje, aby móc im się poddać w prywatnym szpitalu. – A koszty takich operacji dziś często zaczynają się nawet od 40 tys. zł. Ceny operacji są duże, bo ośrodków, które oferują specjalistyczne leczenie np. endometriozy głęboko naciekającej, jest niewiele – mówi Mateusz Lepiarczyk.

– Poddałam się operacji prywatnie, w ramach tzw. chirurgii jednego dnia. Kosztowało mnie to ponad 7 tys. zł. Niewiele, bo choroba nie była bardzo zaawansowana, ale nie mam gwarancji, że nie wróci. Przez operację przez dwa lata zrezygnowaliśmy z mężem z wyjazdu na urlop. Nie żałuję, bo udało mi się zajść w ciążę i urodzić córkę. Co, jeśli będę znów musiała wydać siedem albo więcej tysięcy na operację? Nic dziwnego, że kobiety wychodzą na ulicę, by protestować. Tylko że na razie niewiele to daje – mówi Anka.

– Jeśli kobieta nie planuje ciąży, najpierw lekarze proponują jej leczenie hormonalne i przeciwbólowe. A jeśli to przynosi skutek, operacji w ogóle się nie przeprowadza – tłumaczy Mateusz Lepiarczyk. Leczenie zachowawcze to: dieta, rehabilitacja i leki. Tkanki endometriozy reagują na hormony, więc stosuje się antykoncepcję o stałej, niskiej dawce hormonów – tabletki z pochodną progesteronu, które powodują atrofię endometrium, ale z dodatkiem estrogenów, aby endometrium nie stało się zbyt cienkie, bo wówczas pojawiają się plamienia.

Bywa, że lekarze stosują leki, które celowo wprowadzają kobietę w sztuczną menopauzę. Bo zarówno po menopauzie, jak i przed okresem dojrzewania nie dochodzi do zachorowań na endometriozę. Jednak wywołując sztuczną menopauzę, lekarze też podają małe dawki estrogenów, aby zminimalizować działania niepożądane. Menopauza wraz z niedoborem estrogenów zwiększa m.in. ryzyko obniżonego nastroju czy zachorowania na osteoporozę.

– Dieta korzystna w endometriozie to dieta wegańska, a to ze względu na obecność w mięsie, także ryb, dioksyn, które mogą odłożyć się w tkance mięśniowej i tłuszczowej człowieka, a następnie zaburzyć pracę układu hormonalnego i działać rakotwórczo – tłumaczy lekarz.

Ważna jest też aktywność fizyczna, fizjoterapia, treningi mięśni dna miednicy. Chodzi o to, aby narządy miednicy małej miały zapewnioną odpowiednią ruchomość. Do tego ruch powoduje też wydzielanie się endorfin, co zmniejsza ból. – Oczywiście sama dieta czy sama aktywność fizyczna nic nie zdziała, ale jak skumulujemy te różne działania, okazuje się, że dają większy efekt, niż gdyby zsumować działania każdego z nich stosowanego pojedynczo – tłumaczy Mateusz Lepiarczyk.

– Gdy zachorowałam na endometriozę, zmieniłam tryb życia na zdrowszy. Rok temu przestałam karmić córkę piersią. Znów miesiączkuję. Czasami miesiączki są bolesne, ale lekko, więc nie panikuję. Nie wiem, czy będę jeszcze chciała mieć dzieci, więc nie martwię się na zapas, czy mam jajowody drożne, czy nie – mówi Anka.

– Problem z niepłodnością często bierze się z niedrożności jajowodów, ale jeśli kobieta mimo wszystko zajdzie w ciążę, to ze względu na większe w trakcie ciąży ciśnienie w jamie macicy często jajowody same się udrażniają. I zdarza się, że kobieta bez problemów zachodzi w kolejną ciążę – mówi lekarz.

Czytaj też: "Badała mnie i mówiła lekarzom, że dziecko jest chore, że ma wielkie oczy i zrośnięte palce. Leżałam i płakałam"