Obecnie w naszym kraju tylko około 40 proc. plastikowych butelek po napojach podlega recyklingowi. W praktyce oznacza to, że z 66 sztuk butelek, które rocznie kupuje statystyczny Polak, aż 40 ląduje na wysypisku albo, co gorsza, w lesie czy w przydrożnym rowie.

System kaucji, który ma zmienić te proporcje, jako pierwsza wprowadziła przed laty Szwecja. – Szwedzi zauważyli, że wraz ze wzrostem zamożności społeczeństwa wzrasta popularność opakowań jednorazowych, a w rezultacie rośnie ryzyko zaśmiecania środowiska. By ocalić swoje plaże i lasy, wprowadzili system kaucyjny, który od tego czasu powoli stawał się europejskim standardem – mówi Anna Larsson, dyrektor do spraw rozwoju gospodarki w obiegu zamkniętym organizacji non profit Reloop.

Obecnie podobne systemy zbiórki opakowań ma Chorwacja, Dania, Holandia, Islandia, Finlandia, Niemcy, Norwegia, Szwecja, Litwa, Łotwa, Estonia i Słowacja. Z ich doświadczeń wynika, że można odzyskać nawet ponad 90 proc. opakowań, za które płaci się kaucję. Te 30 eurocentów to nie jest majątek, ale zawsze trudniej ludziom wyrzucić butelkę czy puszkę, za którą można dostać pieniądze. To podobny bodziec psychologiczny, który skłania nas do odstawiania wózków na zakupy na miejsce, by odzyskać złotówkę.

Finowie to mistrzowie Europy – zbierają aż 93 proc. szklanych i plastikowych opakowań

Jednym z najskuteczniejszych systemów kaucyjnych w Europie może pochwalić się Finlandia. Jego operator Palpa – prywatne konsorcjum sprzedawców napojów oraz ich producentów i importerów – zbiera aż 93 proc. szklanych i plastikowych opakowań. Udział producentów napojów w programie teoretycznie jest dobrowolny, ale wszyscy do niego przystępują, inaczej musieliby płacić wysoki podatek akcyzowy od sprzedawanych towarów. Jednocześnie system jest obowiązkowy dla sklepów, którym pozostawiono jedyny wybór – zainstalować automaty do skupu opakowań czy zbierać puszki i butelki przy kasie. W kraju jest ponad 4 tys. automatów plus 600 punktów skupu. I to właśnie gęsta sieć punktów skupu i wysoka świadomość ekologiczna ludzi jest według Finów kluczem do sukcesu.

Kiedy tak będzie u nas? Ministerstwo Klimatu i Środowiska deklaruje, że kończy prace nad projektem stosownych przepisów i w najbliższym czasie zaprezentuje je Radzie Ministrów.

W trakcie konsultowania przepisów pojawiały się liczne uwagi. Od brzmiących dość abstrakcyjnie, że system kaucyjny jest… nieekologiczny, bo transportowi opakowań będzie towarzyszył wzrost emisji gazów cieplarnianych, po zgłaszane przez handlowców wątpliwości związane z praktycznymi aspektami prowadzenia skupu. Organizacje zrzeszające sieci handlowe i indywidualnych właścicieli sklepów zwracały uwagę rządowi, że nie powinno być problemu z systemem kaucyjnym dla puszek i plastikowych butelek, ale może być ze szklanymi opakowaniami. Właściciele małych sklepów skarżyli się, że na ciasnym zapleczu nie mają jak gromadzić łatwo tłukących się pustych butelek, bo napoje dostają od producentów już nawet nie w skrzynkach czy kartonach, ale w zwykłych foliowych zgrzewkach. Problem wydawał się banalny, ale ostatecznie twórcy ustawy usunęli szklane butelki z systemu kaucyjnego. Obejmie on więc plastikowe butelki do pojemności 3 l i metalowe puszki do 1 l.

Na podobne do polskiego rozwiązanie zdecydowały się dotąd jedynie kilka krajów – Szwecja, Norwegia Holandia i Słowacja.

Obawy polskich handlowców budzi również kwestia przyszłej współpracą z organizacjami odbierającymi skupowane opakowania. Właściciele sklepów, zwłaszcza ci, za którymi nie stoją duże sieci handlowe, boją się, że mogą być zmuszani do długiego magazynowania odpadów. Problemem może być nie tyle potrzebna przestrzeń w magazynach czy na zapleczu, ale kwestia zapachu. – Wystarczy powąchać domowy pojemnik na plastiki, by to zrozumieć. Przecież nie możemy oczekiwać, że klienci będą te wszystkie opakowania płukali przed zwrotem. Dlatego zbierane przez nas opakowaniu powinny być jak najszybciej odbierane – argumentowali handlowcy.

Projekt ustawy przewiduje, że system kaucyjny będzie miał wielu operatorów, z którymi sklepy będą mogły podpisywać umowy. Istnieje więc szansa, że konkurencja wymusi dobre standardy współpracy. Na takie rozwiązanie w Europie postawili jedynie Niemcy, w większości krajów odbiór opakowań jest scentralizowany i co do zasady zajmują się tym organizacje non profit, które nie mają na celu zarabiania na własnej działalności.

Jak w polskim systemie będzie wędrować butelka, którą odniesiemy do sklepu? Klient dostanie zwrot kaucji, a sklep niewielką kwotę od operatora, który odbierze od niego opakowanie. Operator z kolei od każdej przetworzonej butelki otrzyma zapłatę od producenta napojów, który wprowadził je na rynek. – Koszty funkcjonowania systemu kaucyjnego pokryją więc producenci dóbr sprzedawanych w opakowaniach – mówi Anna Larsson. – Jest to zgodne z lansowaną przez Unię Europejską koncepcją rozszerzonej odpowiedzialności producenta za opakowania.

Polskie przepisy zakładają, że system kaucyjny będzie obligatoryjny dla sklepów o powierzchni powyżej 200 mkw., te mniejsze będą mogły do niego przystąpić na zasadzie dobrowolności. – To naturalne, że wprowadzane w poszczególnych krajach systemy różnią się w szczegółach czy to dotyczących rodzajów opakowań i produktów, czy wielkością sklepów, które muszą zorganizować punkt zbiórki. Te różnice wynikają ze specyfiki lokalnych rynków, tego, jakie sklepy na nich dominują, czy jak gęsto są rozsiane – wyjaśnia Anna Larsson.

Eksperci zalecają w tym względzie ostrożność, bo błędne założenia mogą łatwo doprowadzić do wypaczeń. Pokazuje to przykład Słowacji, gdzie system kaucyjny objął tylko większe sklepy. W rezultacie w małych, oddalonych od miast wioskach sklepikarze, by pomóc swoim klientom, zaczęli sami prowadzić nieformalne skupy opakowań. Wypłacali ludziom mniejsze kwoty niż wynosiła kaucja, a następnie zebrane puszki i butelki sami zawozili do miast, gdzie otrzymywali za nie już całą należną kwotę.

Niedopasowany do warunków lokalnych system utrudnił mieszkańcom życie i przyczynił się też do powstania szarej strefy, bo przecież zysk sklepikarzy z tych transakcji nie był w żaden sposób opodatkowany. To pokazuje, jak ważne jest staranne dopracowanie szczegółów programu, by było nam bliżej z nim do Finlandii niż Słowacji.