„Ten dyskomfort, który czujesz, to żałoba”. To zdanie wraca do mnie regularnie, przypomina o sobie w najmniej spodziewanych momentach. Chociażby, kiedy czuję fizyczny ból. Albo niepokój. Frustrację. Bezradność. Złość. Smutek. Lęk. Nawet strach. Kiedy jestem rozkojarzona i nie mogę opanować myśli. I czasem, kiedy niewiele czuję, bo już naprawdę na nic nie mam siły – nawet na czucie. Tak, to wszystko mogą być objawy żałoby.

Stykając nas z żałobą, pandemia odsłoniła naszą bezradność i bezbronność. Zaczynamy rozumieć, że tak naprawdę nigdy nie wyposażono nas w narzędzia do radzenia sobie z czymś absolutnie podstawowym. Czymś, co spotyka każdego z nas. Oprócz miłości nie ma nic bardziej ludzkiego. I nic bardziej uniwersalnego.

– Coraz więcej ludzi zadaje sobie pytanie o godne umieranie i o to, jak pomóc komuś w żałobie – mówi Anja Franczak, jedyna w Polsce profesjonalna towarzyszka w żałobie, z którą rozmawiam o tym, jak pandemia zmienia nasze przeżywanie tego stanu. – Jeden z problemów, który istniał w całym społeczeństwie, został obnażony. I można go naprawić. W ostatnich miesiącach zgłosiły się do mnie firmy z prośbą o przeprowadzenie warsztatów. Pracownikowi zmarł ktoś bliski i kadra menedżerska zdała sobie sprawę, że zespół nie ma pojęcia, jak się zachować. Poprzestać na kondolencjach? Udawać, że nic się nie stało? Chcieli wspierać, ale nie wiedzieli jak. Wsparcie dla pracownika w żałobie znalazło się w obszarze odpowiedzialności pracodawcy – to jest mocno związane z pandemią, i to akurat jest coś dobrego.

Pandemia daje nam szansę, żeby na nowo nauczyć się rozmawiać o tym, co fundamentalne.

– Od czasu, kiedy zrobiłam w moim życiu miejsce dla rozmów o śmierci, poczułam większe ugruntowanie – Anja wylicza, co zmieniło się, kiedy przestała unikać rozmów o umieraniu. – Przesunęły się moje priorytety, dzięki temu lepiej słyszę własne potrzeby. Zrezygnowałam z zadowalania innych, mam większy dystans do nieproszonych rad i więcej pewności siebie. Mniej nerwów wkładam w rzeczy drugorzędne.

Sześć lat temu tak nie było. Sześć lat temu Anja była w ciąży. Pół Chorwatka, pół Niemka mieszkała z polskim partnerem w Warszawie i pracowała jako producentka filmowa w studiu filmów animowanych.

– Śmierć pojawiała się już wcześniej, na różnych etapach mojego życia. Umarli moi dziadkowie, przyjaciele, członkowie rodziny. Ale nic nie mogło równać się z momentem, kiedy śmierć pojawiła się w moim ciele. Dziecko zmarło w trakcie ciąży. Przez kilka dni chodziłam, wiedząc, że w moim brzuchu jest coś, co żyło, ale zmarło i teraz nie żyje. To było paraliżujące i przerażające. A jednocześnie nie do uchwycenia. Był w tym element spoza języka. Głębokie rozdarcie rzeczywistości, otchłań, coś kompletnie mi nieznanego. Bezpośrednia konfrontacja z tym, że to ja roniłam nieżyjący płód. Że śmierć była we mnie. Do dziś nie potrafię uchwycić sedna tego wrażenia – wspomina.

Anja opowiada o przerażeniu – swoim i najbliższych. I o tym, że nikt nie potrafił jej pomóc, choć dostawała cały wachlarz rad. Były próby racjonalizowania, że przecież to jeszcze nie było dziecko, że to tylko płód, że nie żyło naprawdę. Były porównania, że lepiej tak, niż gdyby się urodziło i umierało w męczarniach. I było klasyczne odwracanie uwagi poprzez opisywanie innych przypadków, innych kobiet, innych poronień.

To, czego zabrakło, to empatia. Empatia, o której Anja mówi, że nie jest pocieszaniem, tłumaczeniem czy radzeniem, tylko szczerym zainteresowaniem tym, co dzieje się z drugą osobą. I gotowością, żeby być z tym, co jest, a nie próbować to na siłę zmieniać. Nawet jeśli to jest dla nas trudne, bo tym, co jest, jest żal, rozpacz, smutek i nasza własna bezradność.

– Wpadłam w wielką samotność. Dla kobiet, które poroniły, to bardzo głębokie doświadczenie. To jest spotkanie ze śmiercią. Które otoczenie bagatelizuje. Kobiety słyszą, żeby nie traktować poronienia jak dramatu, że to tylko nieudana próba. To są słowa, którymi ludzie chcą uspokoić samych siebie. A mi takie słowa utrudniały żałobę. Moja żałoba nie została uznana przez innych – mówi. Anja czuła, że nie dano jej do niej prawa, choć całe jej ciało, umysł i dusza przechodziły przez doświadczenie spotkania ze śmiercią.

Czytaj też: „Modern Love”, czyli jak kochają Amerykanie

Wszystko zmieniło się, kiedy usłyszała, że jej znajoma w Niemczech również poroniła. I że jeszcze w szpitalu dostała kontakt do psychologa i do towarzyszki w żałobie. Razem z nimi przepracowała stratę. Zorganizowała rytuał pożegnania oraz pochówek i przez kilka miesięcy pracowała nad zrozumieniem, jak poronienie wpływa na historię jej życia.

Anja o tym, że coś z jej ciążą jest nie tak, dowiedziała się od lekarki SMS-em. Dopóki nie spytała, nikt nie poinformował jej, jak będzie wyglądał zabieg. Ogłuszona podpisywała formularze – również taki z pytaniem: „Czy chce pani pochować dziecko?”. Lekarze odradzali. Po co to wyolbrzymiać? Tak będzie łatwiej.

– Ta rozmowa ze znajomą z Niemiec to był punkt zwrotny – mówi Anja. – Z jednej strony pojawił się gniew. Czemu ja tak nie miałam? Nawet nie wiedziałam, że ktoś taki jak towarzyszka w żałobie istnieje! A z drugiej zmieniła się moja interpretacja całego wydarzenia. Wcześniej myślałam, że to coś ze mną jest nie tak. Teraz widziałam, że to nie żałoba jest problemem. Problemem jest brak wspierających reakcji, brak edukacji, brak rozmów o śmierci i żałobie w naszym życiu. To jest kwestia kulturowa. I to właśnie dlatego wiele osób czuje niepewność, nieporadność – jak się zachować, co powiedzieć. A przecież to nie musi tak wyglądać. Żałoba to proces fundamentalnej zmiany w życiu – opłakiwanie tego, co było, i otwieranie się na nową sytuację życiową. To jest niezbędny proces wpisany w naszą egzystencję.

Anja zapisała się na szkolenie na towarzyszkę w żałobie w Niemczech. Zetknęła się z ludźmi, którzy mają łagodne i czułe podejście do śmierci. Spotykała osoby, które nie boją się rozmów, w których cudzy ból nie wywołuje bezradności. – Pomyślałam, że to niemożliwe, żeby takich ludzi nie było w Polsce. A skoro nie potrafiłam ich znaleźć, to dałam im okazję do znalezienia mnie. Zaczęłam pisać bloga „Sprawy Ostateczne”.

Strategia Anji sprawdziła się. W zeszłym roku z ludźmi, których poznała dzięki swojej pracy, założyła Instytut Dobrej Śmierci. – To struktura, w której możemy się nawzajem poznawać, ale również dzielić wiedzą na zewnątrz, działać edukacyjnie – opowiada. – Żałoba i umieranie nie muszą być traktowane jako wiedza fachowa. Przecież dwa pokolenia wstecz każdy wiedział, jak się umiera. Wszyscy byli świadkami śmierci. Dziś zostało to przesunięte do sfery profesjonalnej w szpitalach. Umieranie i śmierć zniknęły z naszego pola widzenia. Już nie jesteśmy świadkami – tylko dostajemy informację. Myślę, że w tym jest źródło wielu lęków. To, czego nie widzimy, co jest ukryte i nieznane, ma olbrzymią moc; moc wywoływania lęku. Ludzie zawsze bali się śmierci, ale pewnie odrobinę mniej niż dzisiaj.

Ten moment odkrycia, że to my wiemy, jak chcemy umierać, że to my jesteśmy ekspertami od własnego życia i wszystkiego, co z nim związane – a więc również żałoby i śmierci – widzę często podczas prowadzonych przeze mnie warsztatów umierania. Wzoruję je na warsztatach, przez które przeszłam w Japonii podczas pracy nad książką o radzeniu sobie z żałobą i stratą.

Ich uczestnicy przeżywają symulację choroby i śmierci. Głównym celem warsztatów jest pokazanie piękna i bogactwa życia, dostępnych dla nas w każdej chwili. Ale – jeśli tylko im się na to pozwoli – warsztaty stają się również okazją do lepszego poznania siebie: naszych reakcji na stratę, ból i chorobę.

Wiele osób po raz pierwszy tak dokładnie słyszy opis bolesnego umierania na raka. W opowiadanej przeze mnie historii trafiają na stałe do szpitala, dostają morfinę, ich bliscy szykują się na ich śmierć. Jedna z uczestniczek podzieliła się swoją wściekłością. Nie chciała umierać w szpitalu. Czuła złość, całe ciało zareagowało buntem. Nigdy wcześniej o tym nie myślała. Dopiero wyobrażenie siebie – chudej, kościstej, bez włosów, w szpitalnym łóżku, podłączonej do kroplówki i niemającej siły ścisnąć trzymającej ją dłoni – spowodowało, że po raz pierwszy zadała sobie pytanie: jak chcę odejść? Odpowiedź była prosta: w domu, wśród rodziny.

W wieku XX umieranie stało się domeną szpitali, domów pogrzebowych i kancelarii notarialnych. Oddajemy się w ręce profesjonalistów, zapominając, że to my zamieszkujemy nasze ciała i to my jesteśmy specjalistami od naszego życia. A przecież nasze zwierzęce ciała wiedzą, jak umierać. (Dzisiaj dochodzi do absurdu: śmierć wciśnięta w szpitalne ramy, w których chodzi o przywracanie zdrowia, jest rozumiana jako porażka, staje się czymś wstydliwym). Wiedzą również, jak przechodzić żałobę.

Kiedy pytam o to Anję Franczak, dodaje: – Gdyby ludzie w moim otoczeniu byli bardziej otwarci na to, żeby ze mną być w żałobie, a nie próbować mnie z niej wyciągnąć, nie musiałabym szukać pomocy na zewnątrz. Gdybyśmy byli połączeni z samymi sobą, pewnie zawód towarzyszki w żałobie w ogóle nie byłby potrzebny. Wolałabym, żeby tak było. Ale nasz świat wygląda tak, a nie inaczej.

W pracy Anja skupia się na dwóch aspektach: edukacyjnym i towarzyszącym. Przychodzą do niej ludzie w różnym wieku, z różnych stron i z różnymi problemami. Niektórym ktoś zmarł kilka miesięcy wcześniej, innym – 10 lat temu. Są w żałobie po rodzicach, partnerze, dziecku, przyjacielu, zwierzęciu.

Każda indywidualna sesja wygląda inaczej. Niektórzy chcą wyjaśnić jedną kwestię – wystarcza im jedno spotkanie. Inni potrzebują dłuższej pomocy. Anja zazwyczaj pracuje z nimi przez kilka miesięcy. Są też ludzie, którzy pojawiają się u Anji, kiedy już wiedzą, że kogoś stracą, dla których żałoba zaczyna się wraz z diagnozą. Chcą się razem przygotować na odejście. Wtedy praca Anji jako towarzyszki w żałobie zazębia się z jej drugim zawodem – doulą umierania (jest w trakcie dwuletniego szkolenia w Berlinie).

Kiedy pytam, jakimi narzędziami Anja dysponuje w swojej pracy, uśmiecha się. – Jedynym narzędziem, jakie mam, jestem ja. W mojej pracy często pojawia się bezradność. To jest kontakt z naszą ludzką granicą mocy. Dotykamy granic naszego ciała, naszej egzystencji. Nie boję się tego, a nawet mnie to ciekawi. Potrafię wnieść w ten obszar spokój, a to jest dla ludzi ważne. Do tego w trakcie szkolenia musiałam sporządzić biografię strat – poznałam swoje wrażliwe punkty. To one uruchamiają się podczas pracy z drugim człowiekiem. Muszę umieć je zauważyć i odłożyć na bok – i koniecznie do nich wrócić, ale po spotkaniu z klientem. Dzięki temu mogę być w stu procentach obecna. A właśnie na tym polega moja praca: na obecności. To jest inny stan skupienia, bardzo intensywny. Nie jestem w stanie udźwignąć więcej niż dwóch rozmów dziennie.

Głównymi tematami spotkań z towarzyszką w żałobie jest znalezienie sposobu na wytrzymanie bólu wywołanego nieobecnością. Bólu, który – jak przypomina Anja – dba o to, żebyśmy nie zapomnieli tego, co było dla nas ważne.

Drugi obszar pracy to wzmacnianie poczucia więzi związane z dalszą obecnością zmarłej osoby w naszym życiu. Bo zmarli nadal są obecni. Dla niektórych we wspomnieniach, dla innych – bardziej namacalnie: w zapachu, w poczuciu czyjejś bliskości. – To jest bardzo piękna część mojej pracy – opowiada Anja. – Nie ma społecznego przyzwolenia na to, żeby mówić o czymś, co jest nie do wytłumaczenia. Ludzie spotykają się z oceną i krytyką, boją się o tym mówić. Często w rozmowach ze mną opowiadają o tym po raz pierwszy.

Mam poczucie, że nasza niechęć do patrzenia na żałobę i niechęć do przeżywania emocji, które dla ułatwienia wkładamy do worka z napisem „trudne”, to niechęć do życia w ogóle. Lęk, który budzi w nas żałoba – właśnie dlatego, że jest nieoswojona, że nie wiemy, jak sobie z nią radzić, niezależnie od tego, czy jest nasza, czy cudza – może nas powstrzymywać przed pełnym zaangażowaniem. Boimy się bólu, który pojawi się wraz ze stratą kogoś – albo czegoś – co kochamy.

Anja obrazuje to historią o psie. W zeszłym roku przez kilka miesięcy opiekowała się psem przyjaciółki. Słyszała od zatroskanych znajomych: „Tylko się nie przywiązuj, bo będzie bolało”.

– Przecież to jest temat żałoby. Wiem, że mój czas z psem jest określony. To co? Mam w ten czas wejść na pół gwizdka? Trochę się bawić, ale nie za bardzo, byleby nie pokochać, bo będzie bolało? Ale ja wolę tego psa kochać na maksa i za kilka miesięcy, kiedy będziemy musieli się pożegnać, pęknie mi serce i będzie bolało, ale to jest tego warte. I takie podejście moglibyśmy mieć do wszystkiego. Czy na pewno lepiej wystrzegać się miłości, bo będzie bolało? Czy może lepiej powiedzieć „Tak, kocham; tak, będzie bolało. I am all in”.

Zdecydowanie wolę być all in. Wszystko się kończy, wszystko jest tymczasowe. Można mówić, że pies będzie z nami krótko, ale przecież wszystko jest z nami krótko. Tego już nie chcemy widzieć, wypieramy tę świadomość. Każda relacja, każda miłość będzie się z czasem zmieniać. Strata jest wpisana w nasze życie. Nie ma miłości bez żałoby. Jedyny sposób na to, żeby uchronić się przed żałobą, to nie wchodzić w żadne relacje. Ale wcale nie jestem pewna, czy to jest dobry deal.

Mamy prawo do żałoby. Pozwalajmy na nią sobie – i innym – niezależnie od tego, co ją wywołało. To mogła być śmierć kogoś bliskiego, śmiertelna diagnoza, odejście ukochanego zwierzęcia. Ale również bolesne rozstanie, strata zdrowia, pracy, normalności, stabilności, zaufania do życia.

Żałoba to wiadomość dla nas: że kochaliśmy i byliśmy kochani. To strata i zmiana. A to jest niezbędną częścią naszego życia i rozwoju.

*Czy mogę odczuwać żałobę przez całe życie? Czy mogę przeżywać żałobę po psie? Czy emocje, które budzi we mnie kryzys klimatyczny, to żałoba? W cyklu TEN DYSKOMFORT, KTÓRY CZUJESZ, TO ŻAŁOBA będę pisać o różnych odsłonach żałoby i różnych jej kontekstach. Przyjrzę się temu, czym w ogóle jest żałoba i jak zmieniały się teorie na jej temat. A także, jak z żałobą radzą sobie inne kultury. Będę pisać też o tym, co dają nam rozmowy o śmierci i o tym, czemu śmierć to ostatni etap rozwoju.

Czytaj też: W labiryncie żałoby

Więcej treści Vogue Polska